94 yıllık Cumhuriyet Okulu yıkıldı: 'Alan yeniden eğitime açılsın'

AYVALIK - Ayvalık'ta geçmişi 1800'lü yıllara uzanan tarihi Ayvalık Akademisi'nin kalıntıları 2023 yazında yapılan bir inşaat kazısında ortaya çıktı. 2019'a dek, Cumhuriyet tarihi boyunca 94 yıldır 'Cumhuriyet Okulu' olarak hizmet vermiş eğitim kurumunun da bulunduğu alana, polis merkezi yapılması planlanıyordu. Projeye yönelik tepkiler oluşması sonucu polis merkezi inşaatı 2023 sonbaharında Balıkesir  Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Müdürlüğü'nce durduruldu.

Aradan bir yıla yakın süre geçti. Koruma Kurulu tarafından birinci dereceden 'Korunması Gereken Taşınmaz ve Kültür Varlığı' olarak tescil edilen alanın, bundan sonra ne olacağı merak konusu.

Prof. Dr. Güçhan, kentin en eski eğitim kurumlarından Cumhuriyet Okulu'na ev sahipliği yapan bu alanın temel işlevinden uzaklaştırılmadan bir hafıza mekanı olarak işlev görmesi gerektiğini belirtti.

2019 KADAR CUMHURİYET OKULU OLARAK KULLANILDI

ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Neriman Şahin Güçhan, Ayvalık ve Cunda'nın kültür ve tarihsel mirası üzerine çalışmalar yapan bir bilim insanı. Güçhan aynı zamanda, Adıyaman'da 2023'te yaşanan depremde  Grand Isias Otel'den geriye hiçbir şey kalmazken otelin hemen yanında cam giydirmeli olduğu halde sapasağlam ayakta kalan Koomagene Kültür Merkezi projesinde imzası olan isimlerden biri.

Güçhan, mübadeleden sonra 2019’a kadar 'Cumhuriyet Okulu' olarak kullanılan yapının yer aldığı parsel ve üzerindeki tarihi yapıların, Osmanlı döneminden bu yana farklı dönemlerde geçirdiği müdahalelere rağmen 1803 yılından 2019 yılına kadar eğitim amaçlı kullanılmış bir alan olduğunu belirtti. Güçhan bu alanın, mübadele öncesinde ve sonrasında Cumhuriyet tarihi boyunca toplumsal bellek açısından önemli bir tarihi geçmişe sahip olduğunu söyledi.

'YENİ YAPILAŞMA OLURSA ANA ODAĞI EĞİTİM OLMALI'

Güçhan'ın yanı sıra, Yalın Tüzmen (Ayvalık Belediyesi), Doç. Dr. Pınar Aykaç Leidholm (ODTÜ) ve Araştırma Görevlisi Özgür Ürey (ODTÜ) tarafından hazırlanan ''Ayvalık ve Cunda’da Tarihi Eğitim Yapılarının Dönüşümü ve Tarihi Cumhuriyet İlkokulu'' başlıklı rapor,  bölgede Osmanlı döneminde okul olarak inşa edilmiş; günümüze ulaşan tarihi okul binaları hakkında detaylı bilgi ve belgeler sunuyor. Bu raporu, yerel yöneticilerin ve konuyla ilgili kamu kurumlarının dikkatine sunmak üzere kaleme aldıklarını belirten Güçhan, bu arazide yeni bir yapılaşma olması halinde; ana odağın eğitim olması gerektiğini ifade etti.

Raporda, Ayvalık merkezinde yer alan İstiklal Okulu, 1900'lerin başında inşa edilen ve yakın döneme kadar hizmet veren Gazi Ortaokulu, 1933'te askeri hastaneden okula dönüştürülen Sakarya Okulu, Ayvalık Kız Meslek Lisesi ve Cunda adasındaki tarihi okullara dair bilgi ve belgeleri de bulmak mümkün.

Ayvalık’taki tarihi okul yapılarının bugüne dek çeşitli nedenlerle  öğrencilerin elinden alındığına dikkat çeken Güçhan, ''Oysa bu mekanlar çocukların kent tarihi ile ilişki kurdukları, kültürel mirası deneyimledikleri en önemli ve nitelikli mekanlar'' dedi.

220 YILLIK TARİH 

Güçhan'ın üzerinde önemle durulması gerektiğini belirttiği Cumhuriyet Okulu ise Ayvalık'ın tarihi Sakarya Mahallesi'nde yer alıyor. 220 yıllık geçmişiyle kentin eğitim ve kültür tarihinde ayrıcalıklı bir yere sahip olan Cumhuriyet Okulu, 1803’te Ayvalık Akademisi adıyla kurulan, daha sonra Ayvalık Lisesi (Gymnasyum) olarak eğitime devam ederken biri kız diğeri erkek okulu olmak üzere iki küçük kütlenin eklendiği bir yapı grubunun parçası.

2019 yılına kadar Cumhuriyet Ortaokulu adıyla, mübadil çocuklarının eğitim mekânı olmaya devam eden okul,  1972’de yıkılarak yerine 3 katlı bir bina inşa edilmiş. Ancak okul, depremler sonrasında değişen standartlara göre yetersiz kaldığı gerekçesiyle 2019 yılında tamamen yıkılmış. 

SİVİL TOPLUM TEPKİ VERDİ, RUHSATSIZ İNŞAAT DURDURULDU

Cumhuriyet Okulu'nun yerine planlanan polis merkezi için yapılan temel kazısı sırasında geçmişi 1800’lü yıllara uzanan Ayvalık Akademisi’nin kalıntılarının ortaya çıktığını hatırlatan Güçhan, süreci şöyle özetledi: ''Ayvalık Koruma Girişimi ve basının 2023'te bu konuya dikkat çekmesinin ardından başlatılan müze kazısında yıkılan tarihi yapılara ait temeller ortaya çıkarıldı. Uzman denetimi olmadan inşaat kazısı yapılması nedeniyle TMMOB Balıkesir Mimarlar Odası tarafından Ayvalık Kaymakamlığı, Müze Müdürlüğü ve Balıkesir Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Müdürlüğü’ne dilekçe ile yapılan başvuruların yanı sıra, alana beton dökülmesi nedeniyle sorumlular hakkında Ayvalık Koruma Girişimi tarafından Cumhuriyet Savcılığı’na yapılan suç duyurusu gibi girişimler sonuç verdi. Mülkiyeti, Maliye Hazinesi’ne ait olan alanda planlanan inşaat 8 Eylül 2023 tarihli Koruma Kurulu kararı ile durduruldu. Yapının parseli, Balıkesir Kültür Varlıkları Koruma Bölge Kurulu'nun 27.03.2024 tarihli kararı ile tescil edildi. Cumhuriyet Okulu'nun korunmasına yönelik bu karar, mübadeleden 2019’a kadar Cumhuriyet Okulu'nda eğitim gören öğrenci ve mezunlarca üretilen toplumsal belleğin devamlılığı açısından Ayvalıklılar için son derece önemli bir adımdı. Türkiye'de benzeri olmayan bir gelişmedir bu. Süreçte konuya hassiyetle yaklaşan kamu kurumlarına müteşekkiriz. Ancak gelinen aşamadan sonra, bu alanda bundan sonra ne olacağı sorusu akla geliyor. Ben ve raporu hazırlayan arkadaşlarım, bu sorunun yanıtını birlikte aramak üzere tüm karar vericileri kentin kültür mirasının devamlılığına yönelik adım atmaya davet ediyoruz." 

'MEKAN KAYBI TOPLUMSAL BELLEK KAYBI DEMEK'

Güçhan, Cumhuriyet Okulu'nun yıkımının bu okulda eğitim almış farklı nesillerin birlikte yarattıkları toplumsal bellek mekânının kaybına neden olduğuna dikkat çekti. Güçhan şunları söyledi: "Bu tür yapılar, mübadelenin neden olduğu acılar kadar, toplumun kendini yeniden kurup, bu coğrafyaya hep beraber uyum sağlamak için üretimin yollarını birlikte keşfederek bir ortak gelecek hayali ürettikleri yapılardır. Diğer tüm yapılardan farklı olarak tarihi okullar Ayvalık ve Cunda'ya gelen mübadillere bu yerleşimlerin nasıl yuva olduğunu her seferinde hatırlatan mekanlardır. Toplumsal bellek açısından bu kadar önemli olan okul yapılarının özgün işlevlerinin değiştirilmesi, toplumun farklı nesillerinin bu coğrafya ile kurduğu bellekle bağlarının kopmasına; yerin, Ayvalık ve Cunda’nın anlam, değer ve önemini yitirmesine neden olacaktır."

Güçhan, ODTÜ Mimarlık Fakültesi tarafından Adıyaman'da geliştirilen ve uygulanan Kommagene Nemrut Koruma Geliştirme Programı kapsamında kentte hayata geçirilen Kommagene Kültür Merkezi'ni örnek gösterdi. Güçhan, burayla ilgili şu bilgileri paylaştı: "Artık çağ değişiyor. Gençler 24 saat çalışabilecekleri, okuyabilecekleri yeni alanlara ihtiyaç duyuyor. Çünkü evlerindeki alanlar yetersiz, aileler kalabalık, gençlerin çalışma koşulları zor. Adıyaman'daki merkezimizde bu amaçla inşa edilen kütüphanenin öğrenciler tarafından yoğun biçimde kullanıldığını gözlemledik. Ayvalık'ta da gençlerin böyle mekanlara ihtiyaçları var, zira ders çalışabilecekleri yerler kafelerle sınırlı."

Güçhan, şöyle devam etti: "Tarihi Cumhuriyet Okulu bugün fiziksel olarak var olmasa da kent belleğinde izleri hala çok canlı olan bir eğitim kurumu. Buradan mezun olmuş çeşitli kuşaklardan insanlar var ve anıları hala taze. Okullar herhangi yapılar değildir; okullar birer hafıza mekanlarıdır. Ayvalık gibi olağanüstü kültürel miras zenginliğine sahip; UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi'nde yer alan ve adaylık süreci devam eden bir kentin toplumsal hafızanın korunması, geleceğe aktarılması açısından bu alanın halka açık bir eğitim kompleksine dönüştürülmesini umut ediyorum."