Alternatif bir sanat tarihi: 'John Berger'in Görme Biçimleri'

Yirminci yüzyılın en etkili düşünür, eleştirmen ve yazarlarından biri olan John Berger’in 'Görme Biçimleri' kitabı, yayımlandığı 1972 yılından bu yana, sanata ve sanat eleştirisine ilgi duyan, sanatsal haz alımlayıcısı olarak bu “büyü”yü kavramaya çalışan çoğu kişinin başucu kitaplarından biri olma özelliği taşıyor.

Berger, bu kitabıyla sanattan zevk alabilmek, sanatı anlamlandırabilmek ve duyumsayabilmek için entelektüel, akademisyen ya da “uzman” olmak gerekmediğini söylüyor. Çok temel bir mantıktan hareketle, hayatı alımlayan herkesin sanatı da alımlayabileceği noktasından yola çıkarak, ön kabullerden ziyade bakış açısının, “görme biçiminin” değiştirilmesi gerektiğini söyleyen Berger’in metni, aradan yaklaşık yarım asır geçmiş olmasına rağmen güncelliğini koruyor.

1972’de, BBC televizyonunda dört bölüm olarak yayımlanan aynı isimli programdan hareketle kaleme alınan metin, resimlerin yorumlanmasıyla ortaya çıkan yedi denemeden oluşuyor. Bu denemelerde resimleri inceleyen ve sanat alımlayıcılarına yeni bir bakış açısı sunmaya gayret eden Berger, sanatı gizemli hale getirmeye çalışan “kültür kurumlarına” savaş açıyor. Sanat eserlerinin yalnızca belirli bir zümreye hitap etmediğini ve “sıradan insanın” da sanatı duyumsayabileceğini/anlayabileceğini söyleyen Berger’in argümanlarından biri, “‘güzelce üretilmiş nesneler’ üzerine kurulu estetiğin hiçbir değerinin olmadığı çünkü sanata bakmanın yollarının, görsel üretmenin ve yeniden üretmenin mekanik araçların gelişmesiyle beraber tamamen değiştiğidir.” Bu noktadan hareketle Berger’in, Walter Benjamin’in “Tekniğin Olanaklarıyla Yeniden Üretim Çağında Sanat Yapıtı” isimli makalesine bir selam çaktığı düşünülebilir. Zira Berger de, Benjamin’in makalesinin üzerinde etki yarattığını söylüyor. Tıpkı Benjamin’in meşhur makalesi gibi Berger’in bu kitabı da yayımlandığı dönemde bir balyoz etkisi yaratıyor.

Berger’in sanat alımlanmasını “demokratikleştirmek istediği” anlaşılıyor. Zira Berger, koyu bir Marksist olarak biliniyor. Kitabı da bu bağlamla uyumlu bir şekilde, sanatsal anlamı ve hazzı “herkes”e açma isteğinden kaynaklıyor. Bir sorgulama ve kavrama çabası olarak resimlere dokunan Berger’in metni, gerek yayımlandığı dönem, gerekse de bugün sanatın yeni bir hüviyete bürünmesine sebep oluyor.

Şu günlerde Ketebe Yayınları’ndan 'John Berger’in Görme Biçimleri/Bir Tahlil' isimli bir kitap yayımlandı. Koleksiyon üzerine bir eğitim alan ve koleksiyon tarihi hakkında masterı bulunan Katja Lang ve müze çalışmaları yapan bir arkeolog olan Dr. Emmanouil Kalkanis’in imzasıyla yayımlanan kitap, Berger’in bu çalışması üzerine kapsamlı bir değerlendirme yapmaya girişiyor. Berger’in kimliğini ve sanata nasıl yaklaştığını, kitabın ortaya çıkış koşullarını, kitabın alt metnini ve Berger’in kitabında eserleri hangi bağlamlarla yorumladığını, kitabın ortaya çıkışıyla birlikte süregelen tartışmaları ele alan çalışma, Berger’in eleştirel bir sorgulama vaat eden kitabına aynı saikle yaklaşıyor.

Clive Dilnot’tan referansla, kitabın dört temel özelliği olduğunu iddia eden yazarlar, Berger’in kitabının güçlü bir pedagojik altyapısı olduğunu dile getiriyor. Sanat eleştirisiyle ilgili orijinal bir format sunduğunu söyledikleri ikinci özellikten sonra, kitabın bu konuyla ilgili en şeffaf metinlerden biri olma özelliği taşıdığını söylüyorlar. Son özellik ise, kitabın neredeyse konuşma diline yakın bir üslup ile sunuluyor olmasıdır. Bu maddelerin Berger’in devrim niteliğindeki kitabını daha da öne çıkardığını söyleyen yazarlar, karmaşık ve zor gibi görünen meselelerin basit bir dille anlatıldığında kolay bir şekilde anlaşılabileceği üzerinde duruyor.

Yazarlar, kitabın en dikkate değer özelliklerini ise şu şekilde dile getiriyor. Onlara göre, kitabın sanat eleştirisiyle ilgili en başarılı olduğu noktalardan biri, sosyal bir sanat eleştirisi başlatmasıdır. Açık ve anlaşılır bir üslupla kaleme alınması ve kapalı ve yaygın sanat eleştirisine sırt çevirdiği için bir devrim niteliğinde olması kitabın bir diğer önemli noktasıdır. Ayrıca kitabın okuruna direkt seslenmesi ve alıcısını bir sorgulama sürecine itmesi yazarın politik anlayışıyla uyum gösteriyordur.

Sanat eleştirisinin bu güçlü metnini daha iyi kavramak için şu günlerde raflarda olan 'John Berger’in Görme Biçimleri/Bir Tahlil' kitabı gözden kaçmasın…