Behlül Özkan: Rusya, Karabağ’ın tamamının kurtarılmasına izin vermez

Azerbaycan-Ermenistan savaşı, sadece iki taraf arasındaki anlaşmazlığın doğurduğu bir çatışma olmaktan çok Orta Asya ve Kafkasya’da fiili bir durum ve domino etkisi yaratabilecek potansiyele sahip bir çatışma. Rusya, Türkiye, İsrail ve hatta İran, doğrudan işin içinde olan aktörler. Öte yandan Ermenistan’da Paşinyan’ın iktidara gelmesiyle birlikte oluşan Batı yanlısı hava, Rusya’yı da rahatsız etmişe benziyor. Bu açıdan Rusya’nın Ermenistan’ın burnunu sürtmeyi amaçladığı yönünde yaygın bir kanı var. Konunun farklı boyutlarını Uluslararası İlişkiler Uzmanı, Akademisyen Behlül Özkan’la konuştuk.

AZERBAYCAN ORDUSUNUN İLERLEMESİ SADECE SİHA’LARA BAĞLANAMAZ

Azerbaycan ordusu hızla ilerliyor. Sizce Azerbaycan Ermenistan karşısındaki ilerleyişini SİHA üstünlüğüne mi borçlu? Bu ilerlemede tek faktör SİHA’lar mı?

Yok değil tabii ki. 94’e kadar bir savaş vardı Karabağ’da. Bu savaş 1994’te Ermenistan’ın kesin zaferiyle sonuçlandı ve ateşkes imzalandı. O tarihten beri barış, çeşitli ortamlarda müzakere edildi. Fakat herhangi bir silahlı çatışmanın taraflarından biri ezici bir askeri zafer kazandığı zaman, müzakere masasına oturduğunda taviz vermek istemiyor. Bu konunun kangren olmasının nedeni, Ermenistan’ın masada hiç taviz vermemesiydi. Konuyu ikiye ayırmak lazım bir Karabağ’ın kendisi yani 150 bin Ermeni’nin yaşadığı ve nüfusun yüzde 75’inin Ermeni olduğu bölgenin özerkliği meselesi. İkincisi de Karabağ’ın etrafında çoğunluğu Azeri olan işgal altındaki topraklar.

STALİN DÖNEMİNDE BİRİLERİNE HAKSIZLIK EDİLDİYSE BUNLAR ERMENİLERDİR

Karabağ’daki Ermenilerin büyük bir bölümünün Stalin döneminde yerleştirildiği söyleniyor?

Yok bu iddialar doğru değil. Ermeniler uzun süredir oradalar. Bir ara Hürriyet gazetesi de bu iddialarla paralellik arz eden bir yazıyı manşetine taşımıştı, bir asırlık kanlı miras diye. Karabağ’da Ermeniler uzun zamandır varlar ve varlıkları da iskan yoluyla gerçekleşmiş değil. Sovyetler Birliği içerisinde bu bölge otonomdu. Şayet sınırlar çizildiğinde Stalin bir tarafa haksızlık yaptıysa o taraf Ermeniler olmuştur. Ermenistan’a ben çok gittim, tamamen dağlık ve küçük bir bölgeyi vermişler, verimsiz topraklar, tarıma çok müsait değil. Ermenistan sınırlarının dışında kalan Ermeni topluluklar var Kafkasya’da. Azerbaycan’da, Karabağ’da ve Gürcistan’da Ermeniler var aynı şekilde.

ERMENİSTAN’IN TAVİZ VERMEMESİ, KARŞI TARAFTA TEK ÇÖZÜMÜN SAVAŞ OLDUĞU ALGISINI OLUŞTURDU

Peki niye şimdi başladı bu çatışmalar?

Bunun birkaç nedeni var. En önemli nedeni, Ermenilerin masada asla tavize yanaşmamaları. “Karabağ’ı bana vereceksin, bir de Karabağ’la Ermenistan arasında kalan Kelbecer ve Laçin bölgelerini bana verirsen diğer işgal ettiğim beş bölgeyi sana veririm” diyordu. Bunu Azerbaycan’da hiçbir siyasi iktidarın kabul etmesi mümkün değil. Bu, Azerbaycan için mutlak hezimet ve Sevr Anlaşması gibi bir şeydi. Bu durum Bakü tarafında askeri çözüm dışında başka bir çözümün mümkün olmadığı algısını oluşturdu. Birinci nedeni bu.

İkincisi ise, şu anda Azerbaycan son on yıldır petrol ve doğal gazdan büyük gelir elde ediyor. Bakü bu gelirlerin bir kısmını askeri alana ve teknolojiye yatırdı. Karşılığında ise Ermenistan’ın 2.5 milyon civarında nüfusu var ve ekonomik olarak çok zayıf. Ülke neredeyse diasporadan gelen yardım ve yatırımlarla dönüyor. Ve bu yüzden Ermenistan, ordusuna yatırım yapamadı.

ABD, SEÇİMLERLE MEŞGUL

Üçüncü neden ABD seçimleri. ABD seçimle meşgul ve Azeri-Ermeni çatışmasıyla ilgilenecek durumu yok. Hakikaten de hiçbir tepki gelmiyor Amerika’dan. Tam böyle bir zamanda bu harekâtı başlattı Azerbaycan.

Dördüncüsü ise İsrail ve Türkiye’den aldıkları SİHA’lar. Bir uluslararası ilişkilerci olarak şunu söylemek isterim, Azerbaycan bunun denemesini 2016’da yaptı aslında. Küçük bir çatışma oldu orada ve Bakü yönetimi SİHA’ların gücünü gördü. Ermenistan bunu gördü ama aradan geçen dört sene zarfında hiçbir şey yapmadı. Açık söyleyeyim, Ermenistan’ın tüm devlet yetkilileri ve askeri komutanları istifa etmeli bana göre. Askeri anlamda bugün yaşadıkları hezimet büyük bir aymazlığın sonucunda geldi. Şimdi buna kılıf uydurmaya çalışıyorlar.

Söylediğinize göre Karabağ işgali Azerbaycan tarafı için asla kabul edilemez, uluslararası toplum da zaten burayı işgal olarak görüyor. Peki Ermenistan bu irrasyonel tutumunu neden sürdürüyor?

Bu, güzel ve can alıcı bir soru. Bunun tek açıklaması var: Ermeni milliyetçiliği. Bu, dünyadaki fundamentalist milliyetçiliklerden biri ve İsrail milliyetçiliğine ve siyonizme benzetiyorum biraz ben. Din ve mezheple de iç içe geçmiş bir milliyetçilik, buna İsrailli bir akademisyen Oren Yiftachel “etnokrasi” diyor.

ERMENİLER KENDİLERİNİ TIPKI SİYONİSTLER GİBİ SEÇİLMİŞ MİLLET OLARAK GÖRÜYORLAR

Katliam, vs. gibi geçmişte yaşanan mağduriyetlere dayanan, bu tür tarihlerin beslediği ve şekillendirdiği bir milliyetçilik mi?

Daha da ötesi var bunun. Kendilerini ilk Hıristiyan devlet olarak kabul ediyorlar. Hatta bunu Ermeni kimliğinin dinle ve milliyetçiliğin iç içe geçtiği ve sentezlendiği, mitolojik bir boyutu olan milliyetçilik olarak da tanımlayabiliriz. Biraz o yüzden akademik literatürde İsrail ve Yahudi milliyetçiliğine benzetiliyor, biraz seçilmiş bir toplum olma duygusu var. Ağrı dağı üzerinden kendilerini Nuh’un çocuklarına dayandırma. Yakın zamana gelirsek seçilmiş bir ulusun -kendilerini öyle görüyorlar- yaşadığı topraklardan sürülmesi. Tabii tarihsel mağduriyet ve katliam anlatısıyla da sentezlenmiş, zehirleyici bir iklim oluşumuna oldukça yatkın bir kavrayış biçimi. Ermenistan’a gittiğimde orada akademisyen ve aydınlarla görüştüm, “bizim bu savaşı kaybetmemize imkân yok, çünkü askeri anlamda çok güçlüyüz, 94’te ciddi bir zafer kazandık, Azerbaycan tekrar savaş başlatırsa bu kez Bakü’yü alırız” diyorlardı.

PETROSYAN GELECEĞİ ÖNGÖRMÜŞTÜ VE 'BARIŞ YAPMALIYIZ' DİYORDU

Ermenistan Azerbaycan ordusundaki dönüşümü ve Bakü yönetiminin Türkiye ve İsrail’le ilişkilerini tam kavrayamadı galiba.

Evet katılıyorum, bir de 90’lı yıllardaki askeri zafer, Erivan yönetici elitinin gözünü kör etti. Ama içlerinde bunun geldiğini görenler de vardı. Mesela 90’lardaki Ermenistan Devlet Başkanı Ter Petrosyan, “biz 2.5 milyonluk bir ülkeyiz, bizim Türklerle Azerilerle barış yapmamız lazım” demişti. Zira o, Batı’da 80 milyonluk Türkiye, Doğu’da 10 milyonluk Azerbaycan var. Güneyindeki İran’da da milyonlarca Azeri yaşıyor, bütün bu manzarayı görmüş ve barıştan yana tavır koymuştu.

ŞU AN ERMENİSTAN YÖNETİMİNDE KARABAĞ ERMENİLERİ SÖZ SAHİBİ

Ama bu düşüncesini Ermeni siyasi elitlerine kabul ettiremedi galiba….

Kesinlikle. Adamı istifa ettirdiler. Çünkü Ermenistan’da 90’lı yıllarda yönetim peyderpey Karabağ Ermenilerinin eline geçti. Erivan’a gittiğimde aklı başında Ermeni aydınları, “Biz Karabağ’ı kazandık, Ermenistan'ı kaybettik” diyorlardı. Çünkü Karabağ’ı kazanınca Karabağ Ermenileri, Erivan’da yönetime el koydular. Her şeyi onlar belirlemeye başladılar. Bakın Ermenistan’ın eski Devlet Başkanı Koçaryan, Karabağ Ermenisi ve Sovyet Azerbaycan Cumhuriyeti vatandaşıydı. Ondan sonra gelen Sarkisyan da Karabağ doğumlu.

Şöyle bir Ermenistan düşünün: Denizle sınırı yok, sınırlarının yüzde 85’i kapalı, böyle bir ülke ekonomik olarak nasıl ayakta durabilir? Petrosyan bugünleri 1990’larda gördü. Daha bir ay önce ona çok yakın bir isim Jirair Libaridian Ermeni yönetiminin ateşle oynadığını vurgulayan çok esaslı bir yazı kaleme aldı. Ama dinlemediler bu sesleri.

KARABAĞ TAKINTISI VE ERMENİ MİLLİYETÇİLİĞİ ERİVAN’I ZORLUYOR

Bir İran bir de Gürcistan’la sınırı açık galiba….

İran’la sınır 40 km., ufacık bir sınır ve Erivan’dan oraya 8-10 saatte zor gidiyorsunuz, çünkü yollar hep dağların arasından geçiyor. Çok da açık bir sınır sayılmaz. Öte yandan İran’ın ekonomik durumu da malum, o da ambargo altında. Oradan da Ermenistan’a öyle pek mal falan gelmiyor. Bir Gürcistan sınırı açık o da sürekli Rusya’yla kapışıyor, içerisi stabil değil, ekonomisinin gücü belli. Dolayısıyla Ermenistan ekonomisi, Karabağ takıntısı ve milliyetçilik yüzünden çok sıkıntı çekiyor.

RUSYA KARABAĞ’IN TAMAMININ KURTARILMASINA İZİN VERMEZ

Peki sizce Azerbaycan ordusunun bu ilerleyişi nereye kadar sürecek? Bakü, işgal altındaki topraklarının tamamını kurtarabilir mi?

Kafkasya’da neyi incelesek bizim Rusya’ya bakmamız lazım. Rusya burada belirleyici bir aktördür. Ermenistan’da Rus askeri üssü var, Ermenistan ekonomisi tamamen Rusya’nın kontrolünde. Biz buna literatürde “protectorate” diyoruz. Rusya, Erivan yönetiminin hamisi gibi, Erivan da Moskova’nın vassalı. Deminki sorunuzda “neden şimdi?” dediniz ya... Paşinyan 2018’de iktidara geldi. Kendisi Batı yanlısı. Devlet ve ekonomi Rusya’nın kontrolünde ama toplum içinde Batı’yla yakın ilişkileri savunanlar var. Paşinyan iktidara gelince Rusya’da alarm zilleri çalmaya başladı. Zaten Ukrayna ve Beyaz Rusya Kadife Devrimlere sahne olmuştu. Rusya, bir vassalını kaybedeceğini düşündü. Dolayısıyla Rusya, Azerbaycan’ın son askerî operasyonuna sarı ışık yaktı. Peki Rusya’nın planı ne? Şimdi sizin sorunuza geri dönersek Azerbaycan Karabağ’ın tamamını alır mı? Bu, Rusya’nın bütün çıkarlarına aykırı. Karabağ Rusya’nın özellikle Güney Kafkasya’da etkinliğini sürdürmesinin sigortası. Bence Moskova yönetimi, Bakü’nün Karabağ’da Ermenilerin çoğunlukta olmadığı bölgeleri almasına yeşil ışık yakacak ama Karabağ’a dokundurtmayacak. Çünkü Karabağ’a dokunursa bütün bir jeopolitik denge değişmek durumunda kalacak.

BİR KEZ SAVAŞ BAŞLAYINCA KONTROL ETMEK ZORLAŞIR

O zaman bu, savaşın tamamen Rusya’nın kontrolünde sürdüğü anlamına mı geliyor?

Hayır, savaş olunca kontrol etmek çok zorlaşıyor. Şimdi Azerbaycan 3 haftada ciddi bir askeri başarı kazanınca, Rusya savaşın kontrolden çıkmaya başladığını düşündü. Zira işin içinde Türkiye ve İsrail var. Bu yüzden, “Bakü, Karabağ’ın tamamını alabilir mi?” sorusu sorulmaya başlandı. Rusya, telaşla ateşkesi kabul ettirmeye çalıştı ve bunun için bastırdı. Çünkü bir anda cephe çökebilir ve gerçekten de Azerbaycan, Karabağ’ı bir iki haftada alabilir. Bu kestirilemiyor.

Rusya ateşkes konusunda samimi mi sizce? Bütün ağırlığını koysa bu savaşı durdurabilirdi; ateşkes görüşmelerini başlattığı halde bunu başaramadı, savaş durmadı.

Savaş olunca ağırlığınızı o kadar koyamıyorsunuz. Çünkü uluslararası hukuk açısından orası Azerbaycan toprağı ve Rusya’nın oraya doğrudan Suriye’ye yaptığı gibi bir müdahalede bulunması zor.

BAKÜ HIZLA İLERLEYİNCE RUSYA KISITLI ZAMANDA MÜDAHALE EDEMEDİ

Dolaylı yoldan da müdahale edebilir ama…

Elbette dolaylı müdahalelerle savaşın gidişatını etkileyebilir ama Bakü’nün ilerleyişi üç hafta gibi kısa bir sürede gerçekleştiği için bu kadar kısa bir sürede Rusya’nın sürece müdahalesi zor. Nasıl o kadar kısa sürede silah gönderip savaşı dengeleyeceksiniz? Türkiye de zaten Bakü’nün ilerlemesini destekliyor. Olay Azerbaycan-Ermenistan arasındaki mücadeleden tıpkı Suriye’de olduğu gibi bir anda vekiller savaşına dönebilir ve dış aktörler, mevcut statüko ciddi anlamda değiştiği için müzakerelere gidilmezse eğer sahada dengeleri değiştirmek için askeri müdahaleye gidilebilir. Şu anda durum buna dönmedi ama her an dönebilir. Türkiye ve İsrail Azerbaycan’ı destekliyor, Rusya Ermenistan’ın arkasında, İran ise alarm durumunda.

ESKİ STATÜKOYA DÖNÜŞ İMKANSIZ

Karabağ’da statükoya geri dönülür mü yoksa yeni bir statüko mu oluşur?

Mevcut statüko bitti. Ermenistan’ın sahada her şeyi askeri açıdan kontrol ettiği statüko sona erdi. O artık geçersiz, şu an yeni bir statüko ve güçler dengesi kurulması gerek. Azerbaycan bugün Karabağ dışında yer alan topraklarının önemli bir kısmını kurtardı.

FEVRİ AÇIKLAMALAR NE BAKÜ’NÜN NE ANKARA’NIN ÇIKARINA

Peki bu statüko değişimi Kafkaslara nasıl yansır?

Türkiye’nin bu çatışmada rolü önemli ama ben Ankara’nın sorunlu hareket ettiğini düşünüyorum. Koalisyonun MHP hatta AKP kanadından yapılan açıklamalara bakıldığında Azerbaycan’ın kendisinden bile daha ileri ve sert açıklamalar geliyor. Nahçıvan’la Azerbaycan arasında kalan Ermenistan topraklarının alınması bile dile getirildi. Ki öyle bir durumda nükleer güç Rusya tam kadro sahaya iner. Bu fevri açıklamalar, ne Azerbaycan’ın ne de Türkiye’nin çıkarına. Türkiye’nin siyasi açıdan masada yer alması için en azından diplomatik açıdan dengeli gitmesi gerek. Askeri destek verseniz de diplomaside itidalli davranmak gerekiyor. Bakın Ermenistan’da Rus askeri üsleri var ama Moskova hem Bakü hem Erivan’a eşit mesafede olduğunu göstermek çabası içinde. Biz ise yine bir dış meseleyi ısrarla iç politika malzemesi yapıyoruz. Sahada kazandığını masada tescil ettirmek büyük başarıdır. Ama eğer Ankara ve Bakü, biz Karabağ’ın tamamını alırız şeklinde maksimalist bir yaklaşım içerisinde olurlarsa o zaman bölgenin Suriye’ye dönme tehlikesi var.

İSRAİL-AZERBAYCAN YAKINLAŞMASININ ANA NEDENİ İRAN

Peki İsrail’in Azerbaycan’a bu kadar yakın davranmasının nedeni nedir?

Bunun tek bir cevabı var, İran tabii ki. İsrail için İran, Ortadoğu’daki en önemli tehdit. Ve İsrail’in İran’a en yakın olabileceği yer Azerbaycan. Bakü yönetiminin İsrail’le stratejik ittifak kurmasının nedeni, Batılı ülkelerin Azerbaycan’a uyguladığı silah ambargosu. Bakü yönetimi bunu aşmaya çalışıyor. ABD’den ileri teknoloji silahlar alamıyor, bunu alabileceği bir tek yer var o da İsrail. Aldığı silaha karşılık, Bakü’nün de İsrail’in İran’a karşı istihbarat operasyonlarına izin verdiği iddia ediliyor. Ama ilginç bir bilgi vereyim, şu anki cumhurbaşkanının babası Haydar Aliyev, 80’li yıllarda Sovyetler Birliği yönetimindeki politbüronun üst düzey bir yetkilisiyken ateşli bir İsrail karşıtı ve Suriye yanlısı bir siyasetçiydi. 90’lı yıllarda yönetimin başına geçince İsrail’le yakın ilişkileri kuran yine Aliyev oldu.

KARABAĞ’A ÖZERKLİK VERİLEREK ULUSLARARASI GARANTİLERLE BİR BARIŞ YAPILABİLİR

İlginç bir bilgi… Peki çözüme gelelim, çözüm nasıl olacak?

Bölge ve Ortadoğu yeterince katliam, savaş gördü. Karabağ’ın tamamının Azerbaycan tarafından alınması halinde 150 bin Ermeni orada yaşayamaz artık. Çözüm şu olmalı: Bir kere Karabağ Ermenilerinin özerklik statüsü tanınmalı. Zaten Haydar Aliyev yönetimin başındayken bunun sözünü vermişti. Azerbaycan egemenliği altında, uluslararası toplumun garantisiyle desteklenmiş bir özerk yönetim altında Ermenilerin orada yaşamaya devam etmesi garanti altına alınmalı, tabii Ermenistan işgali de sonlanmalı. Örneğin Türkiye ve Rusya birlikte, Karabağ Ermenilerinin otonom hakkının garantörü olabilirler. Türkiye buna oynarsa uluslararası alanda kendine yer de açar. Adaletli olan çözüm de budur.

Ermeniler bunu kabul eder mi peki?

Bence uluslararası garanti olursa kabul etmek zorunda kalırlar.

Behlül Özkan kimdir?

Behlül Özkan 17 Ağustos 1975’te Eskişehir’de doğdu. 1993’te İstanbul Erkek Lisesi’nden mezun olduktan sonra Boğaziçi Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü’nde lisans eğitimini tamamladı. Yüksek lisans ve doktora eğitimini ABD’de Tufts Üniversitesi, Fletcher School of Law and Diplomacy’de 2009’da tamamladı. Doktora tezi 2012 yılında Yale Üniversitesi Yayınlarından “Darül İslamdan Türk Vatanına” başlığıyla kitap olarak yayınlandı. 2011 yılından itibaren Marmara Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü’nde ders vermekte ve halen doçent olarak çalışmaktadır. New York Times, Huffington Post, Birgün gibi yayın organlarında görüş yazıları yayınlanmıştır. Özkan, Soğuk Savaş ve siyasal İslam konularında akademik çalışmalarına devam etmektedir.