Dünya Forum: İbn-i Heysem / Dünyanın ilk bilim insanı
İbn-i Heysem, İslam dünyasının Avrupa’dan Çin’e dek uzandığı, bilim, sanat ve felsefe alanlarında altın çağı yaşadığı yıllarda dünyaya geldi. O yıllarda İslam, günümüzdeki gibi dogmacı bir anlayıştan ziyade, ilerici, araştırmacı ve keşfedici bir karakter ortaya koymaktaydı. İbn-i Heysem de dönemin bu fikirsel atılımı içerisinde, tarihi değiştiren bir bilim insanı olarak ortaya çıktı.
DUVAR - 965 yılında (günümüzde Irak’ta bulunan) Basra kentinde doğan El-Hassan İbn-i Heysem, 1040 yılında Fatımiler tarafından yönetilmekte olan Kahire kentinde hayata veda etti.
Yaklaşık 1000 yıl önce Irak'ta doğmuş olan El-Hasan İbn-i Heysem (Batı'da ilk adı Latince formunda, başlangıçta “Alhacen/Alhazen” ve daha sonra “İbn-i Heysem” olarak anılan) tarihin en önemli bilim insanlarından biriydi. Görme, optik ve ışık alanında bilime devasa katkılarda bulundu. Araştırma yöntemi, özellikle de teoriyi doğrulamak için deney imkânlarını kullanmak, daha sonraları modern bilimsel yöntemin temelini oluşturan bir yaklaşım olarak tarihsel öneme sahiptir.
Yazdığı “Optik Kitabı” (Kitab el-Manazir) ve Latince çevirisi (De Aspectibus) aracılığıyla, fikirleri Avrupa Rönesansı da dahil olmak üzere, Avrupalı bilim insanlarını etkiledi. Bugün birçok kişi onu optik tarihinin büyük bir ismi ve “Modern Optiğin Babası” olarak görür.
İbn-i Heysem, bilim, teknoloji ve tıp alanında çok büyük ilerlemeler kaydeden Müslüman medeniyetin altın çağı olarak bilinen yaratıcı bir dönemde dünyaya gelmişti. İspanya’dan Çin’e kadar yayılan bir alanda, farklı medeniyetler ve kültürlerden ilham alan erkek ve kadınlar, eski uygarlıkların bilgisine dayanarak, dünyamızda büyük ve çoğunlukla takdir edilen bir etki yaratan keşifler yaptılar.
İbn-i Heysem’e bazen Irak’ın Basra kentinde doğmasından dolayı El Basri, bazen de “Mısır’dan gelen kişi” anlamına gelen El-Mısri diye de hitap edilir.
Arap matematikçilerin çoğunun hayatlarına ilişkin bilgi eksikliğimizin aksine, İbn-i Heysem’in yaşamına dair birçok ayrıntı bilinmektedir. Bununla birlikte, bu ayrıntılar birbirleriyle geniş bir uyum içinde olmasına rağmen, kimi noktalarda çelişkiler de taşır. 1027’de İbn-i Heysem tarafından yazılan bir otobiyografi günümüze ulaşmış olsa da, kendi hayatındaki olaylardan bahsetmeksizin yalnızca entelektüel gelişimine odaklanmış olması oldukça dikkat çekicidir.
Heysem’in hayatına dair genel bilgiler Mısır’daki yıllarına odaklanır. Fatımi Hanedanı, o yıllarda Mısır ve Bağdat’ın yöneticisi durumundadır. Fatımiler, İslam’ın tüm siyasi ve dini dünyasını ele geçirmeyi hedefleyen dini bir hareketti. Sonuç olarak, Abbasi halifelerini tanımayı reddettiler. Fatımi halifeleri, 10. yüzyılın ilk yarısında Kuzey Afrika ve Sicilya’yı yönettiler; fakat Mısır’ı yenmek amaçlı sayısız girişimden sonra, Nil Vadisi'ni fethetmek yolunda büyük bir hareket başlattılar ve neticede ülkeyi ele geçirdiler. Kahire şehrini yeni imparatorluklarının başkenti olarak kurdular. Bu olaylar, Heysem Basra’da büyümekte olan bir çocukken gerçekleşiyordu.
BASRA’DAN KAHİRE’YE
Otobiyografisinde, Basra’daki yıllarında bir genç olarak, çeşitli dini hareketlerin birbirleriyle çelişen dini görüşleri hakkında nasıl düşündüğünü ve hiçbirinin gerçekleri yansıtmadığı sonucuna vardığını aktarır. Henüz genç yaşta matematik ve diğer akademik konular üzerinde çalışmaya odaklanmamıştı; aslında bir kamu hizmetlisi olması için eğitilmişti. Basra ve civarında yetkili bir bakan olarak atandı. Bununla birlikte, İbn-i Heysem, sürdürdüğü dini çalışmalar nedeniyle gittikçe daha mutsuz hale geldi ve kendisini tamamen Aristoteles’in yazılarında tanımladığı türden bilim çalışmalarına adamaya karar verdi. Bu kararının ardından tüm enerjisini matematik, fizik ve diğer bilimlere ayırarak, hayatının geri kalanı boyunca böyle yaşadı.
Heysem, bakanlık görevinden vazgeçmesi ve kendini bilime adama kararını vermesinin ardından, uzun bir süre için Mısır’a gitti. İbn-i Heysem’in Mısır’a gittiği yıllarda Fatımi Hanedanı’ndan olan el-Hakim halife olarak bölgeyi yönetmekteydi. Kendisi tüm bilimlere ama özellikle de astronomiye büyük değer veren bir yöneticiydi. Buna karşın, hezeyanlı ve öngörülemez davranışlarıyla nam salmıştı.
El-Hakim, Mısır’da yönetimi ele geçiren Fatımi halifelerinin ikincisiydi; ondan önceki halife ise el-Aziz’di. El-Aziz, el-Mu’izz’in ölümünden sonra, 975’te Mısır Halifesi olmuştu. Kuzey Suriye’deki Fatımi İmparatorluğu’nu genişletmeye çalışan askeri ve siyasi girişimlerde ön saflarda yer almıştı. Al-Aziz, 996 yılında Bizanslılara karşı bir ordu toplarken öldü ve o zamanlar henüz 11 yaşında olan El-Hakim, Halife oldu.
İbn-i Heysem, Basra’daki görevini bırakmasının ardından bilime, özellikle astronomiye büyük önem veren Fatımi Halifesi el-Hakim tarafından yönetilen Kahire’ye taşındı. İbn-i Heysem’in, hırçın Nil Nehri’ni evcilleştirmek için Halife’ye (günümüzde Aswan Barajı’nın bulunduğu yerde) bir baraj inşa edilmesi için teklifte bulunduğu aktarılır. Bununla birlikte, tarihçiler ve eleştirmenler, yukarıdaki bilginin doğruluğuna dair farklı yaklaşımlar gösterir.
İbn-i Heysem, daha sonra nehrin üzerinde bir baraj inşa edilmesinin, su baskınlarını engelleyemeyeceğini anladı. Bununla birlikte, çılgınca davranışlarıyla tanınan el-Hakim’e gerçeği söylemekten korkuyordu; kendini idamdan kurtarabilmek için bir deli gibi davrandı.
Heysem, El-Hakim ölünceye dek, 1011’den 1021’e kadar ev hapsinde yaşadı. Bu süre içinde, başyapıtı olarak kabul edilen Optikler Kitabı’nı kaleme aldı ve astronomi, felsefe, sayı teorisi ve geometri üzerine eserler yazdı.
Mısırlı bilim insanı El-Kifti’nin aktardığı kadarıyla, İbn-i Heysem, hayatının geri kalanında Kahire’deki el-Ezher Camii yakınlarında matematik metinleri yazma, metinleri kopyalayarak para kazanma ve öğretmenlik işleriyle geçindi. Fatımiler, 970 yılında bu camiyi temel alarak el-Ezher Üniversitesi’ni kurdukları için, İbn-i Heysem’in de bu okulla ilişkili biçimde çalıştığı düşünülüyor.
ESERLERİ VE ETKİLERİ
İbn-i Heysem’in yazılarının yalnızca bir kısmı bile, okumak için uzun zaman gerektirir. Kendisi, 55 tanesi günümüze kalan, bilindiği kadarıyla toplam 92 eser yazdı. Yazdığı ana konular, ışık teorisi, geometri, sayı teorisi, görme teorisi, astronomi ve matematik teorisi gibi bilimsel meselelerdi. En büyük eseri ise optik alanında yazdığı kitaplardı ve bu eserler sonraki yüzyıllarda Newton gibi fizik dehalarına yol gösterecekti.
Optik alanındaki “Kitab el-Manazir” adlı yedi ciltlik çalışması, birçok kişi tarafından İbn-i Heysem’in bilime en önemli katkısı olarak görülür. 1270 yılında “Opticae” adıyla Latince’ye çevrilecekti. Önceki büyük optik çalışmalar Batlamyus'un (Ptolemy) Almagest’i (Mathematike Syntaksis) idi ve her ne kadar İbn-i Heysem’in çalışması Batlamyus'unkiyle aynı etkiye sahip olmasa bile, optik alanındaki bir sonraki büyük adımdı. Çalışma, Heysem’in “prensiplere ve uygulamalara ilişkin araştırmalara” başlayacağını söylediği bir girişle başlar. Heysem’in yaklaşımı “yargıları eleştirmek ve sonuçlar çıkarırken dikkatli davranmak” üzerine kuruludur. Önyargılardan arınmış bir bilimsel yöntemin ilk adımlarını atan Heysem, ardından gelecek olan nesnel bilim anlayışının da kurucusu ve ilk uygulayıcısıdır. Onun bilim anlayışında hurafelerin, inançların ya da temelsiz önyargıların yeri yoktur; bilim ispat, deney ve gözlemle ortaya konur ve var olan her iddia eleştiriye ve değerlendirmeye açıktır.
Optik dizisinin birinci kitabında, ışık hakkındaki araştırmasının soyut teoriden ziyade deneysel kanıtlara dayandığını açıkça ortaya koyar. Işığın kaynağa bakılmaksızın aynı olduğunu ve güneş ışığı, ateşten gelen ışık ya da benzer nitelikteki bir aynadan yansıyan ışık örneklerini incelediğini belirtir. Işığın bir nesneden göze yansıdığını gösteren ilk doğru görüş açısını verir. Birinci kitabın geri kalanının çoğu, gözün yapısına ayrılmıştır; ancak burada, gözün işlevini anlamak için gerekli olan bir lens kavramına sahip olmadığı için, açıklamaları eksik veya hatalıdır. Onun optik çalışmaları, bir “kamera obscura” (büyük bir karanlık kutu aracılığıyla çalışan ilk kamera çeşidi) üretimini de teşvik edecekti ve bu fikri dile getiren ilk kişiydi.
İbn-i Heysem’in diğer bir çalışma alanı olan analiz ve sentezdeki temel amacı, matematikçilerin problemleri çözmek için kullandıkları yöntemleri incelemektir. Antik Yunanlılar, geometrik problemleri çözmek için analiz kullandılar ancak İbn-i Heysem, onu cebirdeki gibi diğer problemlere uygulanabilecek daha genel bir matematiksel yöntem olarak gördü. Bu çalışmalarda İbn-i Heysem, analizin verilen kuralları kullanarak otomatik olarak uygulanabilecek bir algoritma olmadığını, ancak yöntemin sezgi gerektirdiğini fark etmişti.
Heysem, belki de bilimsel yöntemler kullanan, deneyler yoluyla bir hipotezi veya teoremi ispatlamanın zorunluluğunu vurgulayan ilk araştırmacı ve bilim insanıydı. Geçmişte, akademisyenler ve bilim insanları bir önermeyi ya da bir kavramı doğrulamak için akıl ve kutsallığa odaklanıyorlardı.
İbn-i Heysem ise gözlemleri için Aristo, Batlamyus, Öklid, Pisagor, Galenos, Ebu Sahl el-Kuhi, El-Kindi, Tabit İbn Kuran ve Banu Musa gibi birçok Yunan, Fars ve Türk alimlerden esinlenmişti.
Eserleri İbn-i Rüşd, Ömer Hayyam, Takiddin Muhammed İbn Maruf, Kemal el-Farisi, Johannes Kepler, Isaac Newton, Leonardo da Vinci ve Roger Bacon gibi tanınmış bilim insanlarını da derinden etkiledi.
ASTRONOMİ VE MÜHENDİSLİK
İbn-i Heysem’in astronomi çalışmaları, bu özel bilim dalının gelişimine büyük katkı sağladı. Yerkürenin fiziksel yapısı ve kompozisyonu hakkında kapsamlı bir açıklama oluşturdu ve “Dünya’nın Yapısı Üzerine” adlı eserini kaleme aldı. “Batlamyus ile ilgili Şüpheler”de, Batlamyus'un “Optikler” ve “Gezegensel Hipotezler” hakkındaki görüşleri dahil olmak üzere, birçok uyuşmazlığın altını çizmiş ve kendi tezlerini ortaya koymuştur.
1038 yılında, astronomi hakkında “Yedi Gezegenin Her Birinin Hareketlerinin Modeli” başlıklı bir kitap daha yazdı. Temelde astronomik gözlemler, problemler ve teknik konular üzerinde odaklanan bu eser 25 ciltten oluşuyordu.
Matematik, astronomi, optik, fizik ve geometriye yapıcı ve çığır açan katkılar yapmasının yanı sıra, İbn-i Heysem mühendislik, felsefe ve teoloji alanlarına da girmişti. Nil’in kıyılarını talan eden taşkınlar hakkında derinlemesine bir analiz yaptı ve nehrin üzerinde bir baraj inşa etme için girişimlerde bulundu.
Bunların dışında teoloji ve tıp alanlarında da birçok eseri insanlık tarihine armağan etti.
ÖLÜMÜ VE İNSANLIĞA MİRASI
İbn-i Heysem 1040 yılında Kahire’de, Fatımi Halifeliği’nin sürdüğü yıllarda hayata gözlerini yumdu.
Çok çeşitli akademik disiplinleri ve konuları kapsayan çalışmaları nedeniyle kendisine gösterilecek olan ilgi ve sevgiyi yaşama şansı olmadı.
UNESCO 2015 yılında Uluslararası Işık Yılı, 1001 İcat ve İbn-i heysem’in Dünyası adı altında, İbn-i Heysem’in insanlığa katkılarını kutlayan geniş planlı ve uluslararası bir eğitim kampanyası başlatmak amacıyla İngiltere merkezli 1001 gönüllü kuruluşla bir çalışma başlattı.
Yaşamı boyunca, bilimlere ve diğer ampirik konulara odaklanarak ortaya koyduğu çalışmalar, Müslüman toplumunu dünyanın en ileri kültürlerinden biri haline getirdi. Latince ve İspanyolcaya çevrilen eserleri, Avrupa’da Rönesans Dönemi’nin ve pozitif bilimlerin gelişmesinin yolunu açtı.
Günümüzde, bilimsel çalışmalarda her şeyin kanıtlanması gerektiği iyi bilinen bir gerçektir. Bilimsel teoriler hakkında deneysel olmayan varsayımlara dayanarak iddialarda bulunamayız. İbn-i Heysem’den önce, durum böyle değildi. Antik Yunan bilim felsefeleri hâlâ ağırlığını koruyordu. Yunanlılar, bilimsel gerçeğin akılla keşfedilebileceğine ya da sadece tanrıların eylemlerine atfedilebileceğine inanıyordu. İbn-i Heysem işte bu yanlış anlayışa bir son verdi. O, neredeyse tüm bilim insanlarının kabul ettiği üzere, tarihteki ilk bilim insanıydı; yeni bir bilgiye ulaşmak için, bilginin belirli bir yöntemle kanıtlanması konusunda kesin bir anlayış ortaya koydu ve buna günümüzde “bilimsel yöntem” adı veriyoruz.
Günümüzde Batı ders kitapları genellikle bilimsel yöntemin tarihi hakkında çok az bilgi verir. Çoğunlukla antik Yunan felsefelerine değinilir; bunu Roger Bacon, Galileo Galilei ve Isaac Newton’un “devrimci” eserleri izler. Unutulan gerçekse, Avrupalı bilginlerin İbn-i Heysem (İbn-i Haldun, Harezmi, İbn-i Rüşd, el-Razi) gibi tarihi değiştiren, dogmalara karşı çıkan ve bilimi her şeyin üstünde tutan bir grup İslam aliminin omuzlarında yükseldiğidir.
Ne olursa olsun, parlak zihni sayısız kişiye ilham verdi. Onun araştırmaları olmaksızın, bugün bildiğimiz modern bilim dünyasının mevcut olamayacağını söylemek mümkündür.
Kaynaklar:
http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Al-Haytham.html
https://www.thefamouspeople.com/profiles/ibn-al-haytham-33305.php
http://www.light2015.org/Home/ScienceStories/1000-Years-of-Arabic-Optics.html