Dünya Forum: Yevgeni Zamyatin / Her çağın vebalısı

Yevgeni Zamyatin, tam adıyla Yevgeni İvanoviç Zamyatin, 1 Şubat 1884’te Rusya’daki Lebedya bölgesinin Tambov kırsalında dünyaya geldi ve 10 Mart 1937’de sürgüne gittiği Paris’te hayata gözlerini yumdu.

Rus edebiyatçı ve oyun yazarı Zamyatin, devrim sonrası dönemin en parlak ve kültürlü dimağlarından birisiydi; benzersiz biçimde, modern bir türün yaratıcısı olan satirist, anti-ütopik (yani distopik) ve kötücül bir dünya görüşünün ilk havarilerindendi.

Zamyatin’in babası bir Rus Ortodoks rahibi ve bir okulun müdürüydü; ancak küçük kasabanın atmosferi, annesinin edebiyat ve klasik müzik sevgisine rağmen hiç de entelektüel değildi. Zamyatin kitapların dünyasına gömülü bir yaşam sürüyordu; Dostoyevski’yi seviyordu ve ileriki yıllarda yazmasına esin kaynağı olan en önemli edebiyatçının o olduğunu ifade edecekti. Voronez şehrinde liseye devam eden Zamyatin, İngilizce’yi mükemmel derecede biliyordu ancak matematik derslerinde başarısızdı. Buna karşın bir mühendis olmaya karar verdi. Lise mezuniyetinde altın madalya ile ödüllendirildi ve kısa süre sonra yeni madalyalar kazandı.

GENÇLİK DÖNEMİ

Zamyatin 1902-1908 yılları arasında St. Petersburg Politeknik Enstitüsü'nde deniz mühendisliği okudu ve Rus Devrimi zamanına kadar çoğunlukla burada yaşadı. Çok genç yaşlarda yazmaya başlamıştı ve öğretmenlerinin, kendisini çarlığın gizli polisinin takip ettiğine dair uyarılarına rağmen bunu yapmayı sürdürmüştü. Bu uyarılara dikkat etmeyen Zamyatin, Bolşevik partisine katıldı. Odessa’ya giden bir gemide çalıştığı bir yaz bulundukları kentin sakinlerine, savaş gemisi mürettebatının ayaklanmasına destek vermeleri için propaganda faaliyeti yürütmüştü. Zamyatin, 1905 yılında patlak veren bu isyana katıldı ve tutuklandı; işkence gördü ve birkaç ay boyunca hücrede tutuldu. Bu deneyim, Zamyatin’in 1908’de çıkan ve ilk yayımlanan hikayesi 'Odin'e (Yalnız) yansıdı.

Zamyatin’in resmen St. Petersburg’dan uzak durması söylenmesine rağmen, Çarlık gizli polisi, mühendislik sınıflarına geri dönmesine, göze batmadan yaşamasına, Politeknik Enstitüsü’nden mezun olmasına ve hatta birkaç yıl boyunca orada öğretmenlik yapmasına izin verdi. Bu süre zarfında kurmaca hikâyeler yazmaya devam etti ve birkaç teknik makale yayınladı. 1911’de polis, Zamyatin’in rahatsızlık verici bazı davranışlarını tespit etti, onu tekrar tutukladı ve bölgedeki Lakhta kasabasında sürgüne mahkûm etti. Zamyatin, bu küçük kasabadaki Rus hayatını konu alan kısa öyküler kaleme aldı; Uezdnoye (Mahalle Hikâyeleri) kitabını yazarak, orada geçirdiği zamandan olabildiğince iyi bir şekilde yararlanmış oldu.

İki yıl sonra, sürgün süresi dolunca tekrar özgür kaldı. Vladivostok’taki bir grup sarhoş ve serseri Rus askerini tasvir eden bir hikâye olan “Na Kulichkakh” (Dünyanın Sonu / 1914) ile yetkilileri tekrar alarma geçirdi. Hikâyeyi yayımlayan gazeteye polis tarafından el konuldu. Zamyatin bu eser nedeniyle tekrar yargılandı ve beraat etmesine rağmen bir süre yazmaya ara verdi. Birinci Dünya Savaşı sırasında İngiltere’de Rus buzkıran gemilerin inşasında görev aldı. Orada Ostrovityane (Adalılar / 1918) eserini kaleme aldı ve İngiliz hayatının duygusal kesitlerini hicvetti. 1917 yılında tekrar Rusya’ya döndü.

KUTLU DEVRİM

Doğuştan bir muhalif olan Zamyatin, 1917 Rus Devrimi’nden önce bir Bolşevikti ancak daha sonra partiyle de bağlarını kopardı. Edebî politikaya ilişkin ironik eleştirileri, onu resmi kesimler için rahatsız edici kılıyordu. Zamyatin, 14. yüzyılda Rusya’yı işgal eden bir Moğol generalini konu alan “Mamay” (1921) ve “Peşçera” (Mağara / 1922) gibi öykülerinde, insanlığın artan vahşiliğini büyük bir dönüşüm yaşayan Petrograd’ı kullanarak tasvir etti. “Tserkov Bozhiya” (Tanrı’nın Kilisesi / 1922), kan dökerek erişilen gücün bir erdemi olamayacağını anlatan alegorik bir masaldı. Devrim sonrası edebiyatın durumunu anlatan kısa bir araştırma olan “Ya Boyus” (Korkuyorum / 1921) adlı makalesini, “Rus edebiyatında mümkün olan tek geleceğin, geçmişi olduğu konusunda korkuyorum” sözü ile bir kehanette bulunarak bitiriyordu. Bu dönemde Zamyatin en iyi kısa öykülerinden bazılarını yazmıştı.

En iddialı çalışması olan “My” (Biz / 1920) adlı romanı el yazması kopyalarla dolaşıma girmişti; ancak 1988 yılına kadar, Sovyetler Birliği’nde yayınlanması yasaktı (1924 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nde İngilizce çevirisi yayımlandı ve orijinal Rus metni 1952 yılında New York’ta basıldı). İşçilerin cam evlerde yaşadığı, isimler yerine sayılarla hitap edildiği, aynı üniformaların giyildiği, kimyasal yiyeceklerin tüketildiği ve cinselliğin izne tabi olduğu bir “Tek Devlet” idaresindeki yaşamı tasvir ediyordu. Devlet, halkın “oybirliğiyle” tekrar tekrar seçtiği bir “Velinimet” tarafından yönetiliyordu. Genellikle bilimkurgu eseri olarak sınıflandırılan roman, ünlü distopyacı Aldous Huxley’nin “Brave New World” (Cesur Yeni Dünya / 1932) ve George Orwell’ın 1984 romanlarının (1949) edebi anlamda atası, prototipiydi.

Zamyatin, 1917’de Çarcı yönetime karşı bir ayaklanmanın patlak verdiğini duyduğunda, Alman denizaltılarının saldırısına karşı savunmasız durumdaki küçük bir İngiliz gemisiyle eve döndü. Komünist devrimden ötürü çok mutluydu ve bunun parlak ve yeni bir geleceği müjdelediğini düşünüyordu.

Zamyatin, M. Platonov takma adını kullanarak sayısız gazete makalesi yazdı ve çeşitli edebi dergilerde editörlük yaptı. Ayrıca, yabancı romanların Rusçaya çevrilmesi işini, Jack London, O. Henry ve H.G Wells gibi yazarlarla birlikte yürüttü. Wells, bilimkurgu yazarı ve onun büyük beğeni kazanan bir mühendisti. Zamyatin’in şöhreti Sovyet rejiminin ilk günlerinde oldukça büyüktü ve St.Petersburg’daki bir grup gence “Serapion Kardeşleri” adlı bir yazar derneği kurmaları için ilham kaynağı oldu.

RUS YAZARLAR BİRLİĞİ BAŞKANI

Zamyatin çeşitli vesilelerle polis tarafından gözaltına alınmış olsa da yazmaya devam etti. “Korkarım” başlıklı yazısı hükümet sansürünü sorguluyordu ve deneysel bir uzun hikâye olan “Peshchere” (Mağara) 1922’de yayınlandı. Hikâye, Sovyet yönetmeni Friedrich Ermler tarafından 1927’de yayınlanan “Snow Drifts” (Kar Yığınları) adındaki bir filmin esin kaynağı oldu. Yetkililerle yaşanan sorunlara rağmen (ya da belki de yüzünden), taviz vermeyen tavrı nedeniyle Zamyatin diğer Rus yazarlar tarafından oldukça fazla beğeniliyordu ve Rus Yazarlar Birliği’nin başkanı olarak seçildi.

1919’da en önemli eserini yazmaya başlayan Zamyatin, Rusça adı “My” olan romanının taslakları üzerinde çalıştı. Bu dönemde devlet baskısının tekrar Rusya üzerine çökmüş olması nedeniyle, Zamyatin sivil hakların Bolşevik hükümetince yok edilmesini protesto etti. 1920’de “My” romanı tamamlandığında, sosyalizme karşı bir iftira olduğu öne sürülerek yayınlanması engellendi. Kitap ilk kez 1924 yılında İngilizce çevirisiyle okuyucuyla buluşabildi. Rus yazarlar, ellerindeki el yazması kopyaları elden ele ulaştırdı ve bir grup Rus gurbetçisi, günümüzün Çek Cumhuriyeti’nde (O zamanlar Bohemya Krallığı’ydı) 1927’de Çekçe bir versiyonunu yayımladı ve bu durum Sovyet yetkililerini daha da öfkelendirdi. Kitap ayrıca Fransızca da yayımlandı ve George Orwell ve diğer yazarlar tarafından yapılan yüksek profilli incelemeler sayesinde Batı’da büyük bir ilgi gördü.

'BİZ', ÇAĞIMIZIN DİKTATÖRLÜKLERİNİN ERKEN BİR KEHANETİ

“My” sadece erken bir bilimkurgu romanı değil, aynı zamanda distopik ya da kabûsvari bir gelecek kehanetinin ilk örnekleri arasında bulunan, bu türe ait bir dalın ilk örneğiydi. Hayal gücünün cerrahi müdahaleyle ortadan kaldırılışını konu alan romanda temsil edilen vatandaşlar, “Tek Devletin” yönetimi altındaki cam bir kubbe içinde yaşıyor ve liderleri olan Velinimet ülkeyi halk adına yönetiyor. Kubbenin dışındaki gezegen, 200 yıl boyunca süren korkunç bir savaşla yaşanmaz hale getirilmiş. Binaların tamamı camdan yapılmış ve Koruyucular adlı bir polis teşkilatı, tüm vatandaşları herhangi bir onaylanmamış davranışa karşı sürekli olarak izliyor. Kültür tamamen hükümet tarafından kontrol ediliyor, bir Müzik Fabrikası’nda üretiliyor. Vatandaşlar, sadece kendilerine mühürlü ve pembe bir kupon ulaştığı zaman, cinsel ilişki yaşayabilmek için yalnız kalabiliyorlar.

Romanın başlığı, Zamyatin’in hayal ettiği dünyadaki birinci şahıs zamirlerinin ortadan kaldırılmasına atıfta bulunuyor; "Biz", sistem tarafından kabul edilebilir birinci çoğul şahısların zamiridir. Bireylerse isimlerden ziyade rakamlarla (ve adreslerle) biliniyor ve romanın merkez ismi, Zamyatin gibi bir mühendis (aslında bir uzay gemisi üreticisi) olan D-503’tür ve ilk başlarda bu diktatoryal rejimin bir destekçisidir.

Roman, Orwell’ın 1984 adlı eserindeki gibi ağır bir sembolik siyasi çizgi taşımaz; totaliterlik üzerine oldukça okunaklı ve çoğunlukla komik bir hiciv içerir. Zamyatin’in hedefine koyduğu şey belli bir ülke değildi; sanayi uygarlığının amaçlarının ne denli sorunlu olduğunu göstermeyi amaçlamıştı.

Zamyatin 1920’lerin ortalarında ve sonlarında birçok tiyatro oyunu yazdı; Atilla (1925) Hun Kralı Attila’nın hayatını konu alıyordu ve Blokha (Pire) halk tarzı bir hikayeye dayanıyordu. Blokha, dönemin en iyi tasarımcısı Boris Kustodiyev tarafından sahnelendi ve açılış gösterimlerinde halk tarafından büyük beğeniyle karşılandı; ancak bu zaman ilerledikçe 1920’lerin başlarındaki göreli özgürlük ortamı yok oldu ve Zamyatin, hükümet denetimindeki basın tarafından sürekli biçimde saldırılara maruz kalmaya başladı.

Leon Troçki’nin kendisine yönelik eleştirilerinin ardından, geleceğin “Velinimeti” Josef Stalin ile süren iktidar mücadelesinin ortasında, iki ateş arasında kalmıştı; ancak bir yazarın aynı zamanda bir kahraman olması gerektiğine dair görüşünden geri durmadı. Blokha hükümet sansür memurları tarafından sansürlendi ve Zamyatin’in edebi faaliyetleri neredeyse tamamen yasaklandı. Dimitri Şostakoviç’in komik operası “Burun”, opera metnine katkıda bulunmuş olan Nikolay Gogol’un bir romanına dayanıyordu; bu romansa Zamyatin’in romanına esin kaynağı olmuştu.

Sonunda Zamyatin'in Sovyetler Birliği'ndeki durumu savunulamaz hale geldi ve bizzat Stalin'e ülkesinden çıkmasına izin verilmesini isteyen bir mektup yazdı. Muhtemelen yazar Maxim Gorky'nin desteğiyle izin verildi ve Paris'e gitti. Son yıllarında Sovyetler Birliği'ne geri dönmeyi düşündü ve Batı'daki anti-Komünist basınla ilgili yazılarda bulunmaktan kaçındı. Bu ona Rus göçmenlerin düşmanlığını kazandırdı. Son yıllarında Hun Attila'sı ile ilgili bir romanın üzerinde çalıştı ancak bitmedi. Zamyatin, 10 Mart 1937'de Paris'te öldü. Batı'da geniş çapta okumaya devam ettik ve Zamyatin'in hikâyeleri ve denemeleri koleksiyonları, 1960'lardan 1980'lere dek İngilizce çeviride ortaya çıktı.

HER DÖNEMİN VEBALISI

Tıpkı Çarlık zamanında olduğu gibi, Bolşevik Parti tarafından da Heretik (sapkın) ve “işçi sınıfının açık düşmanı” olarak yaftalanan Zamyatin, 1920’lerin sonlarına doğru Komünist Parti çizgisindeki eleştirmenler tarafından sürekli saldırıya uğradı ve Rus Yazarlar Birliği başkanlığını bırakmak zorunda kaldı. Zamyatin, devrim sonrası çağın en iyi fantastik hikâyeler ve ortak yaşamın bir sentezini oluşturan eserler tarafından tasvir edilebileceğini savunuyordu.

“İvani” adlı hikayesi, köylülerin tümünün İvan diye adlandırıldığı bir köyü anlatıyordu. Ivanlar öylesine derin bir delik açıyorlardı ki, dünyanın öteki tarafına geçiyorlar ve oradaki toprağın daha iyi olmadığını keşfediyorlardı.

Leon Troçki, Zamyatin’e atıfta bulunarak, Edebiyat ve Devrim adlı kitabında (1924) “iç göç” terimini yarattı. Zamyatin, bu “iç göç”e tabi yazar grubunun da lideri olarak görülüyordu. Bu yazarlar, Sovyet gerçeğinin tuhaf ve düşmanca okyanusundaki bir adada mahsur durumda kalmışlardı. Bu dönemde Zamyatin’in kitapları yasaklandı, kütüphanelerden çıkarıldı ve yenilerinin basılması engellendi. Tüm yazarlar bir yana, Bolşevik hükümdarlığın Zamyatin üzerindeki baskısı inanılmaz boyutlara ulaştı.

Zamyatin, Bolşevik devletinin “Velinimeti” Stalin’e bir mektup yazdıktan sonra, 1931 yılında eşiyle birlikte sürgüne gitmesine izin verildi. 1932’de yoksulluk içinde yaşadığı Paris’e yerleşti. Çoğunlukla göçmen örgütlerinden kaçındı ancak Bulgakov ve Bulgakov’un kardeşi Nikolay ile temaslarını sürdürdü. Meşhur Fransız film yönetmeni Jean Renoir, Gorky’nin bir oyununa dayanan “Les Bas-fonds” filminin senaryosunu yazması için onunla anlaştı. Rusya’dan bir gecekondu hikâyesi Fransız hayatına uyarlanmıştı. Zamyatin, hayatının son yıllarında Rusya ile Batı arasındaki 20. yüzyılın çatışmasına paralel olan bir roman olan ve Attila ile Roma ilişkisini konu alan “Bichi Bozhii” üzerinde çalıştı. Yazar, bu kitabını tamamlayamadı. Zamyatin, 10 Mart 1937'de Paris'te, Sovyetler Birliği’ne geri dönmeyi hayal ederek öldü.

Zamyatin’in eserleri bundan sonraki on yıllar boyunca Batı’da incelenmeye ve basılmaya devam etti ve her zaman için, 20. yüzyılın en parlak Rus yazarlarından biri olarak nitelendirildi. Kendi hikâyesi mutsuzluk içerisinde sona ermiş olsa da, özgürlükçü ve eşitlikçi bir devrimin bir gün gerçekten yaşanacağına olan inancını asla yitirmedi.

“Son bir devrim yoktur. Devrimler sonsuzdur.” (Yevgeni Zamyatin)

Kaynaklar:

http://authorscalendar.info/zamyatin.htm

http://spartacus-educational.com/RUSzamyatin.htm

http://www.heureka.clara.net/art/yevgeny-zamyatin.htm

https://fantastic-writers-and-the-great-war.com/the-writers/yevgeny-zamyatin/