Erdal Erdem’in yeni kitabı: Kanda Bir İhtimal

Erdal Erdem'in (1994) yeni şiir kitabı Kanda Bir İhtimal, Yakın yayınlarının beşinci kitabı olarak Kasım 2019'da okurla buluştu.  Kanda Bir İhtimal Erdem'in üçüncü şiir kitabı. Şairin Gerilim Hattı (2016) ve Yedi Gece Kısrağı (2017) adıyla yayımlanmış iki şiir kitabı daha bulunuyor. Kitabın ilk şiiri, başlığa (Beginning Of A New Era) bakınca Erdem'in yeni bir çağın başlangıcından konuşacağı izlenimi veriyor.

ant içtim şehvet tanrısına

kendi kışımda sana rastlayana kadar yürüyeceğim

incinip hesap soracak üzerimdeki flanel gömlek

düğmelerini birlikte çözeceği.

inan ki sana ikinci oğulların ateşin sözlerini

taşıdığını da göstereceğim

zırh olcak göğsüm gövdene

üzerimizde kırılan gece aynaları yahut

üzerimizde sevgisizliği devletin, ne fark eder

hangi üniforma üstesinden gelir yedi rengin gölgesinde

uykularına okunuyor olma isteğimin

MODERN TÜRKÇE ŞİİRİN PALTOSU

Yeni bir çağ hakkında konuşmanın konusunun politik, sosyal vb. sorunlar olacağını düşünmek yanlış değildir. Çünkü şiirin dilinin ve gözünün antenleri nerede trajedi ve kriz varsa oraya dönüktür. Modern Türkçe şiirin öncü isimlerinden Nazım Hikmet de yeni bir çağın başlangıcında konuşmaya başlamıştı. Onun şiirinin odağındaki sorunların neler olduğunu burada yinelemeye gerek yok elbette. Ama hatırlanmasını da isteyebiliriz. Çünkü modern Türkçe şiirin, özellikle içerikle ilgili temel sorunsalının odağı, büyük ölçüde Nazım Hikmet'in çizdiği dairenin içindedir. “Rus edebiyatı Gogol'ün paltosundan çıkmıştır” sözünden ilham alarak modern Türkçe şiirin paltosunun Nazım Hikmet'in sırtında olduğunu söyleyebiliriz.

Diyeceğimiz, siyasal ve sosyal krizler çağı olarak tanımlanan modern çağda şiirin de sözü kaçınılmaz bir biçimde dönüp dolaşıp hayat ve dünya meselelerine bağlanır. Hem de bireysel ya da toplumsal düzlemde oluşu fark etmeksizin.

Erdem'in Kanda Bir İhtimal kitabının ilk şiirinin başlığı yanıltıcı bir izlenim vermiyor. Bir bölümünü yukarıda alıntıladığımız şiirde Erdem poetikasıyla ilgili de çok önemli bir ipucu veriyor. Şiir şiir olurken öncelikle dil de dahil, hemen hemen tüm verili, yerleşik biçimde işleyen beğeni ve değer yargılarıyla yüzleşir, hesaplaşır. Erdem'in bu konudaki tutumunun şu dizede özetlendiğini söyleyebiliriz:

her şiirde bir türkçe öğretmeni öldürmeliyiz ilkin

Tek dizede yoğunlaşan anlamıyla birlikte dizedeki çağrının okuru da ilgilendirdiğini söyleyelim öncelikle. Şiirin dili, yaratıldığı dilin evcili değil, yabanılıdır. Evcilleşmiş dil şiirde taşıyıcı olmaktan çok dolgu işlevi görür. Şiir taşıyıcı dille güçlenir, dolgu dille güç kaybeder. Yani dilsel dolgu ne kadar azsa, şiir o kadar güçlü olur denilebilir.

Erdal Erdem'in şiirin biçimsel sorunlarını da içerik sorunları kadar önemsediği; uzun şiirlerinde de, diğerlerinde de savrulmadan, bağlamından kopmadan şiiri kotardığını söyleyebiliriz. Hem buraya kadar söylediklerimizi toparlamak hem de söz konusu ettiğimiz bir çağın başlangıcında söylenen şiirin eşiğinden içeri yürümek için örnek vermek daha doğru olacak. “Nereye Yerleşeceğini Bilmeyen Kavimler Toplantısı” kitabın ikinci şiirinin başlığı. Şiirin girişinden, üç dizeli betiği okuyalım:

silahsız bir halk hareketi değilsin ama önemlisin

nereden baksan çemberin dışında

sağlıklı bir blues örneği

Erdem'in şiirine ilişkin izlenimimizin ve görüşümüzün son kitabıyla sınırlı olduğunu belirtelim. Önceki kitaplarına ulaşamadık. O nedenle Kanda Bir İhtimal'de yer alan şiirlerden önce hangi aşamalardan geçtiğini bilemiyoruz. Şairin yolculuğunun uğrakları olan, özellikle kitaplar bütünlüklü okumanın işlevi açısından önemlidir. Kıyas kritiğin, önemli unsurlarındandır. Şiirin kıyasla okunması, irdelenmesi anlamanın yelpazesini açtığı gibi derinlik de sağlar. Ancak genişlik ve derinlik içinde okunan şiir hakkıyla anlaşılabilir. Okumanın gerektirdiği genişlik ve derinlikse çift yönlüdür. Bir, şiir buna imkan sunacak. İki, okurun da duygu, düşünce ve duyarlılığı açık olacak. Şiirin genişliğinin ve derinliğinin ancak o zaman bir anlamı olabilir.

Artık açık açık söyleyebiliyoruz: Çağımızın insanı trajik bir varlık ve varoluşuyla da krizde. Bununla birlikte varlığı ve varoluşu kuşatan trajedi ve kriz, belki de hiç bu çağda olduğu kadar hem tetiklenmiş hem de didiklenmiş değildir. Şiirin de bu bağlamda didikleyici bir işlev üstlendiğini söyleyebiliriz. “Beyaz Bir Hayvan Olarak Tanımlandığın Zamanlar” kitabın en uzun şiiri; üç bölümden oluşuyor. Şiirden bir betik paylaşalım:

kentler gördüm zorbalıkla örülü

sefaletin mutlu bodrum kraliçeleri

beyaz taş duvarların içinde avlu ve masa

geçmişimizden bahsettik hepimiz, olmak istediğimizden

neden burada olduğumuzdan susadığımızdan

belirsiz bir güçle sürüklendim sözün ardından

“İhtimal”; anlam olarak bir arayış, ama aynı zamanda bir son nokta, son seçenek vurgusu da içeriyor. Ayrıca kesinlik ve garantiyi askıya alıyor. Bunla birlikte Erdal Erdem'in, Kanda Bir İhtimal sözündeki acı alayın gözden kaçmaması gerektiğini düşünüyoruz.

ŞİİRLE ÇAKTIRMADAN ALAY 

Erdem, dünyayla da, karşısına aldığı ve uzlaşmayı reddettiği verili hayat tarzıyla da, onun değerleriyle, yasa ve kurallarıyla da ince ince, acı acı, hatta canı yana yana alay ediyor. Çünkü insan soluğunu kesen şeyle başa çıkmak için mücadele eder. Mizah da bir mücadele yolu değil mi? Gezi Direnişi bu konuda iyi bir okul da oldu. Erdem'in alaycılığının şiirine nasıl yansıdığını merak edenler için söyleyelim. Erdem şiirde çaktırmadan alay ediyor. Aktaracağımız dizeler “Güzel Tehlike” başlıklı şiirden:

çekileceğiz tarihin kıyısına

en büyük düşmanı kendi komutanı olan ordular gibi

ihanet bizden birbirimize kalan acı bir armağan

sen yine de iyi ezberle sevgilim

hiçbir zaman senin gibi kokmayacak

ölümle aramızdaki buzullar erirken

ağzımda dolaşan dualar.

Kanda Bir İhtimal iki bölümden oluşuyor... İlk bölümde daha çok yas, ağıt havası var gibi.

Erdem, ikinci bölümdeki şiirlerde deyim yerindeyse çizgiyi aşıyor. Aşılan şiirin çizgisi değil, toplumun çizgisi... Bu bölümde başta k. İskender'in ve beatnik şiirin izleri, sesi dikkat çekiyor. Ancak Erdem'in etkilendiği kaynakları aşacak hamleler yaptığını da belirtelim. “Lüzumsuz Karantina” başlıklı şiirden bir betik okuyalım:

yerlerde olmalı sonbaharın gövdesi Alex

bu kibarlığı da başka çocuklara bırakmalı artık

gör, ufka paralel taşlar gibi dizilmiş oğlan askerler

rüzgar kendiliğinden depresyon

sanrı susamış vahşi bir kurt ve eşyalar sonbaharda

öpüşen ağaçlar gibi kendiliğinden esmer

bu filmi daha önce izledim ben

ıslığından ele veriyor katil

çok istediği bir şeydi halbuki

son işinden önce bir aidsliyle sevişmek

kravatını çözmek

kravatını vücudun Meksika sınırına kadar indirmek

kimseye göstermediği dövmesini öptürmek

Quen İs No Longer Living Baby.

küçük İskender modern Türkçe şiiri etkileyen şairlerden oldu. Yani daha açık bir söyleyişle, şiirdeki hamlesiyle modern Türkçe şiirin ayağını değiştirdi. Buna karşın yeni kuşaklarda onu, önünde duran aşılacak bir 'baba', yıkılacak bir bariyer olarak görüp girişimde bulunan henüz yok. Erdal Erdem, kitabın özellikle ikinci bölümündeki bazı şiirlerde bu kanıyı değiştirebilirmiş gibi bir izlenim uyandırıyor.

“Birbirini Giymeye Çalışan Pantolon” şiirinin girişini aktaracağız:

tanrının işini yapmasına kızmıyorum örneğin beni

Ortadoğu'nun bacak arasında büyütmesine 1882

senesinde James'in adında bir İrlandalıyı uyandırmasına

köpekleri liberal kedileri ise krallardan kuvvetli

yaramasına tüm postmodern zırvalıklara ya da tüm

zırvalıkların postmodern olmasına sevişmeyi sıvı

alışverişi dışında entalijansiya olarak görüp buna

kendini inandıran 21. yüzyılın aşırı kültürlü oğlan

çocuklarının hala çüklerinin kalkıyor olmasına ruh ve

sinir hastalıkları bölümlerinin insanı ruh ve sinir

hastalıkları sahibi yapan yerlerde olmasına

Şairinin olmasa da Kanda Bir İhtimal'in gözü yükseklerde bir kitap olduğunu özellikle söylemek isteriz. Ancak ihtimalleri hesaba katarak Ece Ayhan tarzı bir etikçiliktek yana tavır belirlemiş bir kitabın gözünün yükseklerde olması tuhaf ya da yadırganacak bir durum değildir. Çünkü o yüksek, o yüksek olmaktan çoktan uzaklaşmıştır. Son alıntımız “Bugün Bir Denizatı Yaptım” şiirinden:

anne af edersin ama ben o trenden atladım

beni bir kuş yaraladı adımı unutarak, trenden atladım

içtiğim su içimden yürüdü içimden alevler yürüdü

çıkardığım ceket yelkenimmiş

içimdeki nasıl büyük bir gemi

nasıl saklanıyor bak deniz beni bir kuş yaraladı.

geceleri aynalara uluyan hayvanlarla doldu ev

kedim geceleri soysuzları öldürüyor

o da giderse eğer büsbütün dağılır çetem

haklıyım, artık sus diye haykırabilirim bir periye

yoksa çoktan dağılmış mıydı aklım

Kanda Bir İhtimal, sinemacı jargonu tınlıyor. Kan (Cannes) deyince büyük ödül geliyor akla. Ödül şiir ilişkisiyse tartışmalı bir konu. Belki bu yüzden ifadede, alttan alta şiirde ödül peşinde koşturmayı küçümseyen bir ton buluyoruz. Son dönemde sıkça karşılaştığımız durumla ilgili bir eleştiri bu ve önemli. Adeta ödül için şiir yazanlar diye bir kesim var. Belki de bunların hiçbiri... Çünkü bu ifadenin “Kanda bir ihtimal, ne” diyerek soruya dönüştürülmesi de mümkün.

Şaşaasız, abartısız, gösterişsiz, bununla birlikte, dikkat çeken oyuncaklı dili de aslında kitap ve şairi hakkında önemli ipuçları veriyor. Daha fazlası için kitabı öneririz...