Evrendeki bilinen en büyük yıldız hangisi?

Isobel Whitcomb

Mesele yıldızlara gelindiğinde, güneşimiz tüm dikkatleri üzerine çeker. Dünya’da süren yaşam yalnızca kelimenin gerçek anlamıyla onun yörüngesinde dönmekle kalmaz, o aynı zamanda gökyüzündeki yıldızların geri kalanını da çok küçük gösterir; en azından bizim bakış açımızdan. Buna karşın, galaksimizin uzak köşelerine doğru gittiğinizde, Güneş artık öyle devasa görünmez. Aslında, boyutları itibariyle fazlasıyla ortalama bir yıldızdır. O halde, evrendeki bilinen en büyük yıldız hangisidir?

Arizona eyaletinin Flagstaff kentinde bulunan Lowell Gözlemevi’nde bir astronom olan Phil Massey yanıt olarak, “Bu, kütleden mi yoksa bir yıldızın toplam hacminden mi bahsettiğinize, yani ne kadar yer kapladığına bağlı” diyor. Fiziksel boyut söz konusuysa, genellikle en ağır yıldızlar dikkat çekicidir ve en hacimli yıldızlar çoğu zaman en hafif olanlardır. Zira, yıldızlar yaşlandıkça, genişlemeye ve kütle kaybetmeye eğilimlidirler. Massey, “Tıpkı insanlardan bahsetmek gibi. En uzun boya sahip olan insanlar en fazla ağırlığa sahip olmayabilir” diyor.

REKOR SAHİBİ YILDIZLAR

Diyelim ki kütleden bahsediyorsunuz. Massey, bu alandaki rekor sahibinin, ‘R136a1’ adı verilen bir yıldız olduğunu aktarıyor. Samanyolu’nun yörüngesinde dönen küçük bir galaksi olan Büyük Macellan Bulutu’nda, Dünya’dan yaklaşık 160 bin ışıkyılı mesafede bulunuyor. Bu yıldız çap olarak, güneşimizin 30 ilâ 40 katı büyüklüğünde; gözünüzün önüne diğerinden 200 kattan daha büyük olan dev bir pilates topunun yanında duran bir kirazı getirin. Bu yıldız aynı zamanda nispeten genç -güneşimizin 4.5 milyar yılına kıyasla aşağı yukarı 1 milyon yaşında- ve Massey’in aktardığı kadarıyla “çok fazla soğuma ya da genişleme sergilemiyor”.

Massey, evrendeki (bilinen) en büyük yıldızın en büyük çapa sahip yıldız olması halinde, bir grup yarışmacının söz konusu olacağını söylüyor. Listenin en üstünde UY Scuti bulunuyor. Astronomy and Astrophysics dergisinde 2013 yılında yayınlanan bir araştırmaya göre, bu kırmızı hiper-devin çapı, Güneş’in neredeyse 1700 katı. Şayet Güneş bir kiraz tanesi olsaydı, UY Scuti 10 katlı bir küre olurdu. Bununla birlikte, çok uzaklardaki yıldızların çapını tespit etme hususunda pek çok belirsizlik mevcut (ve UY Scuti, 1000 ışıkyılı az ya da çok olmak üzere, Dünya’dan yaklaşık 9 bin 500 ışıkyılı mesafede bulunuyor). Bunu yapabilmeleri için, bilim insanlarının yıldızın ne kadar ışık ürettiğini bilmeleri gerekir; bahsi geçen, yıldızların (azalan ya da çoğalan) mesafe nedeniyle daha sönük ya da daha parlak görünmesi yüzünden güvenilmez bir rakamdır. Massey, UY Scuti benzeri kırmızı hiper-devlerin, çoğu zaman “değişken” olduğunu, yani parlaklıklarının zaman içinde azaldığını veya arttığını ve [ölçümlerin] büyük bir hata payı ile neticelendiği gerçeğini de sözlerine ekliyor.

Örnek olarak, 2013 tarihli makalenin yazarları, UY Scuti’nin yaklaşık 192 Güneş yarıçapı oranında, tahmin edilenden daha büyük ya da küçük olabileceğini belirtiyor. Massey, “Kırmızı hiper-devler aşırı dağınıklar ve bu nedenle modellenmeleri zor” diyor: “Yüzeyleri sürekli biçimde hareket halinde.”

Benzer şekilde, diğer iri yıldızlar arasında, Massey’in, her ikisinin de Güneş’in yaklaşık 1500 katı çapa sahip olduğunu söylediği, Büyük Macellan Bulutu’nda bulunan ve kırmızı süper-devler olan (2018 tarihli bir makaleye göre 5 milyon yaşından daha genç olan) ‘WOH G64’ ve (2011 tarihli bir makaleye göre yaklaşık 8.2 milyon yaşında olan) ‘VY Canis Majoris’ bulunuyor (Ve mevcut belirsizlik hesaba katıldığında, boyut açısından her iki yıldız da UY Scuti’yi geride bırakabilir). Massey, “Her iki durumda da inanılmaz derecede havalı olduğunu düşünüyorum” diyor. Bu yıldızlardan herhangi biri güneş sistemimizin merkezindeki Güneş’in yerini alsaydı, Jüpiter’e varıncaya kadar ve Jüpiter de dahil olmak üzere, tüm iç gezegenleri içlerine alırlardı. Massey, “Dünya dahil, tüm iç gezegenler buharlaşırdı” diye ekliyor.

Öte yandan, güneşimiz evrendeki en büyük yıldız olmasa bile, kesinlikle en küçüğü de değil. O halde, bilinen en küçük yıldız hangisi? Astronomy and Astrophysics dergisinde 2017 yılında yayınlanan bir araştırmaya göre bu onur, EBLM J0555-57Ab’ye ait. Araştırmanın yazarları, EBLM J0555-57Ab’nin Satürn gezegeninden daha küçük olduğunu ve yıldız olma sınavını zar zor geçtiğini aktarıyorlar. Daha düşük bir kütlede olsaydı, çekirdeğinde nükleer füzyonu sürdüremez ve bunun yerine bir kahverengi cüce, yani başarısız bir yıldız olarak sınıflandırılırdı.

Şüphesiz ki evren çok geniş ve bu yıldızlar yalnızca yakın kozmik mahallemizde yer alanlar. Massey, neticede Samanyolu’nun diğer ucundaki yıldızların büyüklüğünü bile ölçemezken, evrenin çok uzağındakileri daha az ölçebildiğimizi söylüyor. “Çok fazla toz ve ışığa çok fazla müdahale söz konusu” diye ekliyor. Massey, UY Scuti ve EBLM J0555-57Ab bir yıldızın muhtemel boyutlarının üst ve alt sınırlarına yaklaşırken, yıldızların ne denli büyük ya da ağır olabileceği hakkında hâlâ hiçbir fikrimiz olmadığını söylüyor: “Bence çok güzel sürprizler olabilir.”

Yazının orijinali Live science sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)