İran'ın ormanlar arasında kurulan sosyalizmi: Gilan Sovyeti

İran, yoksulluk, hayat pahalılığı ve molla rejimine karşı sokak eylemleriyle tüm dünyanın gündemine oturdu. Türkiye solunun büyük bir çoğunluğu İran halkının bu taleplerine kulak verdi ve gündemine aldı. Ancak kimileri sol gözünü kapatıp, kimileriyse sağ gözünü kapatıp farklı bir eksende 'emperyalizm ve İran' tartışmasına tutuldu. Tüm bunlar olurken, İran'ın devrimci geleneğiyse gözardı edildi.

İran'ın İslam Devrimi öncesi yıllardaki devrimci geçmişi, az çok tarihle ilgilenen herkesin hafızasında yer etmiştir. Şah'ın sosyalistlere baskıları, Tudeh Partisi, vs... Ancak bu devrimci geleneğin kökleri ne 1960'lardan ne de İslam Devrimi öncesinden geliyor. İran, kendi yerel sosyalist hareketleriyle çok erken zamanlarda tanışmış, hatta Ekim Devrimi'nin rüzgarıyla sosyalist bir cumhuriyete dahi ev sahipliği yapmış: Gilan (ya da Pers) Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti.

'RUSYA'DAN YAYILAN IŞIĞA BAŞTA SIRTIMIZI DÖNDÜK'

Hikâyemiz Hazar Denizi'nin güneybatısındaki Gilan bölgesinin sık ormalarında geçiyor. Bu bölgede filizlenen ve 1920-21 yılları arasında 16 ay ayakta kalabilen Sovyet'in temelleri elbette daha eskilere dayanıyor. İran solunun 1904 yılında kurulan Hemmat Parti'si (Kautsky ve Plekhanov ile ilişkili) ve 1916 yılında kurulan Adalat Partisi'nin (Bolşeviklerle ilişkili)kuruluşu, Rusya Kafkasyasında göçmen olarak çalışan İranlı işçilerin eseri. Ancak bu partilerin faaliyet sınırı o dönem Çarlık Rusyası dışına pek de çıkabilmiş değildir.

İran'da ise o yıllarda bağımsız bir hareket mevcuttur. Toprak sahibi bir aileden Mirza Küçük Han liderliğindeki İttihad-i Islam -ya da bilindik adıyla 'Ormanlılar' anlamına gelen Cengeli Hareketi- anayasal devrimi önüne koyan, İran'ın İngiltere ve Çarlık himayesine karşı çıkan ulusal bir hareketti. 'Yoksullara fayda sağlayacak reformlar' da talep ediyorlardı. Ancak reformların içeriği pek net değildi. Bu hareket Birinci Paylaşım Savaşı sırasında Gilan dağlarındaki ormanlarda 5 bin silahlı kişi bulunduruyordu.

Ekim Devrimi ardından Rusya ve çevresinde patlak veren İç Savaş sırasında Küçük Han, silahlı güçleriyle birlikte Bolşeviklere saldırı için Kuzey İran'ı üs olarak kullanan Beyaz Ordu ve İngilizler'in merkezlerine karşı saldırılar düzenler ve böylece İç Savaş'a dahil olur. Mayıs 1920'de Bolşeviklerin Hazar Denizi filosunun Gilan'daki Enzeli Limanı'nı ele geçirmesiyle birlikte Kızıl Ordu, bölgenin kaderini değiştirecek bir 'hediyeyi' de beraberinde getirir: 2 bin Adalat Partisi üyesi. Bir ay sonra Küçük Han'ın güçleriyle, adını Pers (ya da İran) Komünist Partisi (PKP) olarak değiştiren Adalat Partisi koalisyon yapar ve böylece Gilan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulur. Küçük Han, Gilan'ın en büyük şehri Reşt'in meydanında, cumhuriyetin ilanında şu konuşmayı yapar:

"Rusya'dan göz kamaştırıcı bir ışık yayılıyordu, ancak başlangıçta ışınları gözümü o denli kör etmişti ki ona sırtımızı dahi döndük. Fakat şimdi, bu parlayan ışının yüceliğini anladık. Eğer bu yanan lamba Rusya'da söndürülecek olursa, İran halkı onu yeniden yakacak araçlara sahip olmayacaktır. Bu nedenle İran halkının tüm çabaları onu yeniden canlandırmaya yöneliktir. İran halkının tüm gayretleri Sovyet Rusyasıyla yapılacak ittifaka yöneltilmelidir. Bolşeviklerle yakın ittifağımızın sembolü olan Sovyet Rusya temsilcisini kucaklıyorum."

GİLAN SOVYETİ NEYDİ?

Elbette Küçük Han bu sözleri sarf ederken, ittifakın bir gün bozulacağı ihtimalini gerçeklikten uzak tutmaktadır. Bu ittifakın sağlamlığına daha sonra değineceğiz, şimdi bu Cengeli ve PKP ortaklığıyla kurulan Gilan Sovyeti'nin hangi mutabakat doğrultusunda oluşturulduğuna bakalım. Basitçe sıralayacak olursak bu genç sovyet, kendine şunları amaç edinmişti:

-Irk ve din ayrımı olmaksızın tüm bireylere sivil haklar tanınacak

-Düşünce, konuşma, basın, fikir, istihdam, seyahat özgürlüğü ve hakkı.

-Tüm aristokratların ünvan ve ayrıcalıklarının kaldırılması

-Altmış yaşında emeklilik

-Sivil ve sosyal cinsiyet eşitliği

-Herkes için ücretsiz zorunlu ilköğretim, çalışma alanı seçme özgürlüğü

-Dinin siyaset ve ekonomiden ayrılması

Aslında bu ilkelere bakıldığında Gilan Sovyeti'nin, Sovyetler Birliği'ndeki diğer sovyetlere yakın bir örgütlenmeye sahip olduğunu söylemek pek yanlış olmaz. Ancak PKP ve Cengeliler arasında kurulan koalisyonun 'başarılı' olduğunu savunmak oldukça güçtür. Her ne kadar anti-emperyalizm, Bolşeviklere destek gibi konularda ortaklaşılsa da Küçük Han, PKP'nin ortaya attığı toprak reformunu yetersiz bulur ve tekrar dağlara adımını atar. Bu sırada PKP, Gilan'ı 'güvenli liman' olarak görmemektedir ve devrimci hareketi ülkenin geri kalanına yaymak üzere Tahran'a doğru yürüyüşe geçer. Fakat Ağustos 1920'de güçleri ağır yenilgi alır.

MOSKOVA, SOVYETE İHANET Mİ ETTİ?

Tarihler Şubat 1921'i gösterdiğinde Sovyet tarihi ve onun eksenindeki dünya tarihi açısından önemli bir gelişme yaşanır. Mart 1921'de İngiltere ile imzalanan ve Anglo-Sovyet Ticaret Anlaşması'nın onaylanması, Gilan Sovyeti'nin de sonunu getirir. Anlaşma kapsamında Sovyetler buradaki yönetime olan desteğini çeker. PKP'nin bu sırada Albay Rıza Han güçlerinden bir yenilgi daha almasıyla birlikte Kızıl Ordu askerleri komünist parti yönetimini de yanlarında götürerek geri çekilir. Tahran yönetiminin baskısı altında bu kısa ömürlü sovyet feshedilir ve Eylül 1921'de çöker. Cengeliler ve Küçük Han ise teslim olmaz ve geldikleri yer olan ormanlarda çarpışmaya devam ederler. Ancak moralleri oldukça düşmüştür ve güçlerini yavaş yavaş kaybederler. Albay Rıza Han'ın güçleri ormanın içinde Küçük Han'ı bulduklarındaysa soğuktan donarak ölmüştür. Ve askerler Küçük Han'ın kafasını kesip sokaklarında gezdirmek üzere Tahran'a götürür.

Sonuç olarak Gilan Sovyeti deneyimi ve Moskova'nın başından sonuna rolünü düşündüğümüzde bu bir 'ihanet' midir? İlk bakışta 'ihanet' olarak adlandırmak mümkün gözükse de bu kolaya kaçan sığ bir yorum olur. Ne Lenin, ne Troçki o dönem bu ve benzeri adımları canı gönülden atmamıştır. Enternasyonalist dayanışmayı, uluslararası ilişkilerin elverdiği ölçüde gerçekleştirebilmiş ve kimi hareketlerle bağlarını da bu çerçevedeki 'zorunluluklar' kapsamında şekillendirme durumunda kalmışlardır. Rusya'nın İngiltere'yle yaptığı ticaret anlaşmasını incelerken, o dönem Moskova'nın dış dünyaya açılan tüm kapılarının neredeyse tamamının kapalı olduğu ve İç Savaş'ın getirdiği sefaletin hâlâ diz boyu olduğu unutulmamalıdır. Genel bir kaide olmasa da tarih maalesef kimi zorunluluklar sonucunda ilerlemeyle birlikte trajedileri de getirmiştir. Yani duygusal bir ihanet yorumu, her zaman mantıksal çerçeveye oturmayabiliyor.

GİLAN'IN ÖĞRETTİKLERİ VE BUGÜN

Her nasıl sonuçlanırsa sonuçlansın bu deneyim, Ortadoğu'da dikilen bir kızıl bayrak olarak, tıpkı Erzincan Sovyeti gibi önemli bir anlama sahiptir. Sosyalizmin Ortadoğu'ya uygun olup olmadığı tartışmalarına henüz çok erken dönemden bir yanıt niteliğindedir. Gilan'dan yola çıkarak Türkiye'de solun kökleri ile İran solunun kökleri arasında bir benzetmeye de gidebiliriz. Türkiye'ye de Bolşevik eksenli sol, Rusya etkisiyle gelmiş ve ilerki dönemde TKP olarak vücut bulmuştur. Kurtuluş Savaşı yıllarındaki Yeşil Ordu gibi İslami-sol yerel hareketlerin varlığıyla Cengeli Hareketi arasında köprü kurulabilir gibi duruyor.

İran özelinde düşündüğümüzdeyse ülkenin devrimci geleneği için bir milat olmuştur. Başta İran'daki güncel gösterilerden bahsetmiştik. Bugün İran sokaklarının sınıfsal bir özneden yoksunluğu, ilk bakışta 'geri' görülebilir. Ancak bu devrimci sürecin yokluğu anlamına gelmemektedir. İran'ın sınıfsal çelişkileri ortada ve şayet insanların büyük bir bölümü bu çelişkilerden dolayı sokaktaysa bu sürecin devrimciliği de ortadadır.

Erzincan Sovyeti!

Kaynaklar ve daha detaylı bilgiler için:

1- https://libcom.org/library/revolution-iran-was-it-possible-1921

2- https://www.revolvy.com/main/index.php?s=Persian%20Socialist%20Soviet%20Republic&item_type=topic

3- http://tajikam.com/forums/index.php?/topic/864-persian-soviet-socialist-republic-1920-1921/

4- https://socialhistory.org/en/collections/soviet-socialist-republic-iran-1920-1921

5- https://istiraki.blogspot.com.tr/2009/11/iran-gilan-sovyet-cumhuriyeti.html