Agirekî li kêlaka me geş dibe. Agirê ku di nava dilê me da qet netemiriye. Agirê her ku diçe bi pêtên rengo rengo xwe digihijîne esmanên Rojhilatê. Helbestkar dibêje: “nizanim çawa/nizanim bo çi/min xwe sipart pêlan/û min porê xwe kir/destmala destê sergovenda.” Helbestkar beriya çil salan ev risteyan nivisiye. Îro ev risteyên ku me xwend, bi porê Jîna Amînî ve govenda azadiyê li Rojhilatê berfirehtir û mezintir kir. Helbestkar bi aliyekê xwe va bi min kahîn in. Kahînên xwezayî ne, yanê car carna risteyên ku tên nivîsandin bêhemdê xwe pêşerojê diyar dikin. Yek ji wan kesan jî Jîla Huseynî ye. Di helbestên wê de tiştên ku diyar kiriye û honandiye em di jiyana xwe ya rojane de dijîn. Newî û rêhevalên Kawayê Hesinkar îro agirê azadiyê li Rojhilatê û Îranê pêxistin. Ev agir, bi hemû hez û wêrekiya xwe didome. Di deriyê Rojhilatê da ronahiya azadiyê û serbestbûnê xwe keys dike, hêviya me ew e ku ew derî bi temamî ji ortê rabe. Di vê nivîsa xwe de em ê şa’irê gewre, nazdar û têkoşer Jîla Huseynî bixwînin. Çend roj berê nivîsekê ket ber çavê min, sernivîsa wê jî wiha bû: “Kürtlerin Füruğ Ferruhzad’ı: Jîla Huseynî”[1]. Bi çi awayî Jîla û Furûx anîne ba hevdu? Li ser çi krîter û şewazê wan her du dane ber hev? Ji ku va girtin û piştî xwendineke çawa her duyan gihiştandin vê astê meriv şaş û matmayî dimîne. Berê min li ser helbesta Furûx bi navê “Ferûxzad û Melenkolî”[2] nivîsek berfireh weşandibû. Ez ê venegerim ser nivîsê, mijara me ne Furûx e, mijara me Jîla Huseynî ye.

JÎLA NE AZAD BÛ

Taybetmendiya wan sereke ya her du helbestkaran jî ew e ku di temeneke biçûk de dizewicin. Ne dengê wan dişibe hevdu ne jî di heman pencereyekê de li derva dinêrin. Malpera ku ev ser nivîsa sosret avêtiye bi ya min ji bo “balkişandinê” kiriye. Jîla ne azad bû, Jîla ne serdest bû, zimanê Jîla ne serbest bû, welatê Jîla ne serbixwe bû… Bila her tiştên wan weke hevdu be: Şewaz, metafor, îmge, rêzkirina riste, deng û hwd. Lê dîsa jî ew ê tu car wek hevdu nebin. Çimkî yek serdest e ya din bindest e. Yek li ser axa xwe azad jiyaye ya din li ser axa xwe ne azad e. Furûx di berhemên xwe da melankolîk e û xweperestî daye pêş. Li pey nefsa dinyaya xwe meşiyaye. Yek ji bo xwe heta ku ji destê wê hatiye jiyayê ya din hem ji bo gelê xwe berxwe daye hem jî bi zimanê di dilê tirsonek ê dijmin de helbestan neqiş kiriye. Em xwe bi kû va bibin û bînin em rasterast diçin ser serdestî û bindestiyê. Ew ê ku ser nivîs avêtiye dibe ku di hiş û dilê xwe da “bi şibandinek” hêjayî li ser milê helbestkar Huseynî biweşîne. Lê tiştê ku di ser nivîsê da veşartiye di rastiya xwe de hişê ku bi destê serdestan hatiye ava kirin. Yanê peyama ku di binhişê bêkontrol da derketiye derva me dibe hişê ku bi destê serdestan hatiye kontrolkirin. Encam ev e û ji pê va meriv tiştek nikare derxe. Ev bûyer rastiya me ye. Çimkî kêm zêde gelek kes di jiyana xwe da carek be jî dikevin vê çalê, hema ez bixwe gelek caran ketime. Xelasbûna ji viya jî vegera ser ziman û dîroka xwe ye. Çareserî li wir veşartiye. Biceribînin, hûne pê bihesin hişê ku hatiye kontrol kirin û tev li hev bûye. Min berê seydayê mezin Cegerxwîn dişiband Neruda, min nedigot Neruda dişibe Cegerxwîn. Ev bi hiş leystine/xerakirine. Em ê ser nivîsa sosret dîsa bi dilêk pak û zelal binezaniyan wan vê giredin.

FURÛX LI DERDORA XWE ÇÛYE Û HATIYE

Furûx di berhemên xwe da melankolik e û xweperest e. Li derdora xwe çûye û hatiye. Furûx ferdbûnê daye pêş, Jîla jî berê xwe daye cîvaka xwe. Jîla Huseynî yek ji wan jinan e ku deriyeke nû ber bi helbestên nûjen ên kurdî vekiriye. Ew bi taybetî bi helbestên xwe yên li ser jinê yên bi navê “Geşeyî evîn” û “Qelay raz” rengek nû daye helbestê. Ez ê li ser pirtûka wê ya bi navê “Mirina Rojê”[3] bisekinim. Jîla jî bi du zimanî nivîsiye. Pirtûka xwe ya ewil bi zimanê farisî nivîsiye. Di sala 1964an de li Rojhilatê li bajarê Saqizê ji dayik bûye. Di temeneke biçûk de bi helbestê re hevaltiya wê dest pê dike û di emreke biçûk de –di panzdeh saliya xwe de- bi pismamê xwe re dizewice. Ev zewac piştî penç salan bi dawî dibe. Jîla di nav malbateke xwenda de mezin dibe. Bapîre Jîla hem helbestkar e hem jî xetkêş e. Bavê wê jî dadwer e û ji bo piştgiriya keça xwe tiştek jê kêm nehiştiye. Atmosfera nav malê kêm-zêde meriv dikare xiyal bike. Bi vê atmosferê Jîla bi hêsanî rûyê xwe vedigerîne pirtûkxaneya malê û meriv ji helbestên wê fehm dike ku bingeha wê bi xwendinek xurt hatiye avakirin. Di sala 1996an de bo pêşewazîkirina şa’ir Şêrko Bêkes bike bi rê dikeve û di qezaya trafîkê de diçe ser dilovaniya xwe. Di pêşgotina pirtûkê da Bêkes wiha behsa Jîla Huseynî dike: “Ji bo azadiya xakê, azadiya jinê, azadiya gotinê dijî, evînî li kû ba ew jî li wir bû.” Ev hêvoka kin ji me re dest nîşan dike ku Jîla li pey azadiya jinê û xaka xwe ye. Bêkes didomîne; “Ez bi xwe ji nêzik ve, di rêya nameyên wê yên ciwan re, dizanim ku şi’r aşiq bû û Jîla jî maşûqê wê bû.” Jîla evîndarên peyvan û risteyan bû, di nav xiracira jiyanê de stargehek bû helbest û nivîs. Li dijî pergala kolonîzmê bi zimanê xwe heq û helal helbestan ji me re hişt.

EVÎNA KU JÎLA HONANDIYE, AZADIYA GELÊ XWE HEMA KIRIYE

Di pirtûkê da 23 helbest em dixwînin. Bi xwendina serdevkî xwîner leqayê evînekê tê. Ev evîna ku honandiye û neqiş kiriye di bingeha xwe da azadiya axa xwe û gelê xwe hema kiriye. Helbesta ku Jîla bo Meryem Ruhî nivîsandiye bi navê “eşqa agir” çaxê min dawî kir ji nişkava li Başûr ciwanê Rojhilatî bi navê Ferman Muhamed ku agir berdabû canê xwe hat bîra min. Meryem jî li dijî serdestan û zordaran agir berdabû canê xwe li bajare Sine, Ferman jî li ser axa xwe li dijî serdesten û zordarên malbatan agir bi canê xwe va xist. Li Başûr gelê me yê fedakar û xebatkar di bin destên malbatan da her roj tên kuştin, tên îşkencekirin û rastî neheqiyên sosret dibin. Ka em ji helbestê çend riste bixwînin: “Hebûna nazik/ya gulên deştê/xembar bû/bilbilekî stranek/mişt bi xem stira/gişt dax û keserên kevin”. Li ser wan risteyan meriv tenê dikare vegere hindere xwe. Piştî wan risteyên giranbuha ji me ra para bêdengiye dikeve. Dîsa helbesta wê ya bi navê “dîl” de hêvî û hêviya şikestî hema dike. Di destpêka helbestê da şîretan em dixwînin; “dibe eger bikaribin/penceran vekin/asman bibînin/hewa himbêz bikin/biharê maç bikin/dibe eger dîwarên/sar û bê giyan/birûxînin”. Di wan risteyên resen da şîretên “serî rakirinê” em dibînin. Do hêvî û daxwaza helbestkar anî ser ziman îro li Rojhilatê û hemû bajerên Îrane yeko yeko tê cîhê xwe. Dîwarên ku rejîma dagirker lê kiriye bi destên gelan tên hilweşandin. Helbesta Jîla, bi resenbûna xwe û zelalbûne rêyek li pêşiya helbesta kurdî vekir. Di helbestên Rojhilata Navîn de -mixabin hê jî wisa berdewam dike- bandora hermetîkbûnê, semawî û olî xurt e. Jîla di helbestên xwe da zelalbûn daye pêş, geremola peyvan, tengasiya deng ji xwe dûr xistiye. Bo mînakê em ji helbesta “mirina rojê” çend riste bixwînin; “dema gul hildiwere/bilbil digirî/di wê wextê de/roj dimire/gerdûn reşiyê girê dide/rûbar dimire/dilê zevî diqelişe/lêvên wî ziwa dibin/te nedîtiye çawa axê/bi serê xwe dadike.” Wek bilbila heft rengîn dengê xwe yê xweş û zelal li cîhanê belav kiriye.

RISTEYÊN KIN, PEYVÊN ROJANE...

Şêwaza helbestkar ku di helbestên xwe de bi kar anî me ber bi modernbûnê ve dibe. Risteyên kin, peyvên rojane û hêza ku ji çanda xwe wergirtiye di bêjinga hiş û dil de derbas kiriye li ser rûpelan bi hestî û goşt ketiye. Helbestên wê yên ewil çiqas şermok be jî helbestên wê yên dawî jî ewqas ji xwe bawer û wêrek e. Jiyana wê ya taybet jî em di risteyên wê de dibînin. Di helbesta wê ya bi navê “pirsiyar” de diyalogên di navbera şa’r û dayika wê de derbas dibe; di paşxaneya risteyan de em dibînin ku helbestkar li ser koka xwe şîn bûye, zîl daye; “Leçka xav ya dayika min/destberdarî serê min nabe/û dibêje;/ ‘Ez ya dapîra te me’/dibe ku ew jî/mirata dapîra xwe be/ (…) Berçavkek qetranî jî/ji ber dayika min/bo min maye/dibêje:/ ‘Gerdûn her eve ye ku tu dibînî.”

HEST JI BO HELBESTKAR JI HIŞ Û MANTIQÊ PÊŞ VA TÊ

Helbestkar hestên xwe daye pêş yanê em dikarin bêjin ku helbestên wê di bin bandora sentîmentalîzmê de xwe ava kiriye. Helbestên ewil de ev baş tê xuyakirin. Helbestên dawî jî dîsa şopên sentîmentalîzmê xwîner dixwîne jî helbestkar bi hêla ehlaqperestiyê va xwe dûr xistiye. Hest, ji bo helbestkar ji hiş û mantiqê pêş va tê. Jixwe meriv helbesta Rojhilatê dixwîne pê dihese ku dilzîziya wan zêdetir e. Bi nêrin û felsefeya xwe helbesta Rojhilatê li ser “helbest hest e” ava bûye. Bi deng û hest helbest diherike. Helbestên ku derdora wate diçe û tê piştî gavek xwendevanan acîz dike. Bi vê nêrînê pirs li ser pirsan zêde dibe. Armanca vê nivîse bersiva “helbest çi ye?” nîn e. Jixwe tu kes bi vê pirsê bersivekê nedaye. Ji bo vê helbest di qada wêjeyê da curek e ku her tim zîndîbûna xwe parastiye. Ger bersiva vê pirsê bihata dayîn dibe ku helbest jî ji orte rabûya. Îro em helbestên ji dîroka mirovahiyê re maye dixwînin diyar e di destpêkê de hest û rîtmê dibînin, çaxê li ser helbestan hurgulî dimeşin wateyên wan bi çend fistanan hatiye girtî meriv dikare derxe. Jîla helbesta hestên xwe nivîsiye. Di hin malperên dijîtalê da li ser femînîstbûna Jîla sekinine. Belê, Jîla jinan parastiye, di helbestên xwe da bûye dengê derd û keserên jinên Rojhilata Navîn. Lê helbestkar femînîstbûnê dîsa bi rizgarkirina ax û welatê xwe va daye destpêkirin.  

Keça Jîla Huseynî navê wê Jîna ye. Jîna ya ku agir berda nav mala dagirkerên rejîma Îrane… Gelek tişt hene ku kêm ma di vê nivîse da, hêviya me ew e ku hemû berhemên Jîlayê di pirtûkekê de bê amadekirin û em Jîlaya xwe bi gelê xwe baştir bidin naskirin.

Çavkanî

[1] https://jinhaagency1.com/tr/gunun-menusu/kurtlerin-furug-ferruhzad-i-jila-huseyni-36116
[2] https://www.gazeteduvar.com.tr/feruxzad-u-melenkoli-haber-1562870
[3] Weşenxaneya Avesta/Werger: Dilşa Yusuf/2006