Kapital'in kayıp çevirileri

DUVAR - Karl Marx’ın “İşçi Sınıfı’nın İncili” olarak nitelenen eseri Kapital, yıl itibariyle 151. yaşını kutluyor. İlk olarak, birinci cildi, 14 Eylül 1867 tarihinde Almanca olarak 1000 adet basılan eser, çok geçmeden dünyanın en ücra köşelerine kadar, bazen bölüm bölüm, bazen kitap olarak ulaştı, tartışıldı.

Marx’ın ömrünü adadığı, özellikle 1865 yılı ile beraber, günde 12 saatlik bir çalışma yaparak baskıya hazır hale getirdiği birinci cilt, ilk okumasını yapmak üzere kadim dostu Engels’e sunuldu. Engels, kitabın iki önemli buluşu okura sunduğu görüşünde bulundu. Ona göre, kitabın hikmeti, “insan toplumlarının gelişme yasası yani tarihsel maddecilik” ve “kapitalist üretim biçimini yöneten özel hareket yasalarının anahtarı olan artı-değer yasası”nı gözler önüne sermesiydi. Daha açık anlamıyla belirtirsek kitabın amacı, “kapitalist sömürüden kurtulma mücadelesinde işçi sınıfını bilimsel, devrimci bir ekonomik teori ile donatmaktır.” Çeşitli ülkelerde, dünyayı değiştirmeye niyetli binlerce işçi için Kapital, yaşadıkları sistemi bilimsel olarak kavramalarını sağlayan kutsal kitap payesiyle karşılanmayı bekledi. Ancak bir sorun vardı: Kitabın dili Almancaydı.

Uluslararası işçi sınıfının Kapital ile buluşması uzun yılları almıştır. Eser, bölüm bölüm tefrika edilip veyahut bol alıntı yapılarak bir makalenin konusu olurken, okuruna “tüm benliğiyle” kavuşması uzun zaman alır. Serpil Güvenç’in Yazılama Yayınları’ndan çıkan Kapital’i Topraktan Çıkaranlar kitabı, Kapital’in yazımını, Almanca basımını ve Rusça, Fransızca, İngilizce ve Türkçe çevirilerini ve –ABD dâhil- ülkelerdeki basım serüvenini anlatıyor.

RUSYA ANLAŞILMAYACAĞINI DÜŞÜNÜR

Marx, henüz hayattayken Kapital, ilk olarak bir yabancı ülkede 8 Nisan 1872 tarihinde St. Petersburg’da yayımlanır. Çarlık Rusya’sı sansür kurulu, Marx’ın “namını” duymuş, bilmiş olmasına rağmen kitabın, “soyut, karanlık ekonomi- politik delillerin yoğun denizinde” boğulacağı ve Rusya’da bu kitabın anlaşılmayıp, az kişi tarafından okunacağı gerekçesiyle yayımlanmasına izin verir. Marx ise 1880 yılında kitabın takdir edildiği ve en çok okunduğu ülke olarak niteler Rusya’yı.

Marx, Fransa’ya ayrıca önem verir. Zira yaşanan toplumsal olaylardan dolayı -1830 ve 1848 devrimleri- kitabın okur kitlesinin hazır olduğunu, kitabı ilgi ile okuyacaklarını düşünür. Öyle ki, daha yazımı bitmeden Fransızca çeviri meselesini düşünür, yayıncı aramaya çıkar. Fakat Fransızca çevirisini yapacak vakti yoktur. Sağlık sorunlarının artması, çevirmenlerin sürekli olarak değişmesi ve “1871 Paris Komünü’nü izleyen aylarda Marx’ın ve I. Enternasyonal’in Fransa’da ve birçok Avrupa ülkesinde burjuva basını tarafından ön plana çıkarılması” Fransız okur ile buluşmasını zora sokar. Fasikül halinde yayımlanan metin, Fransız hükümeti tarafından yasaklanır.

Kapital’in ABD baskısı ise Marx’ın ölümünden tam 20 yıl sonra okur ile buluşur. 1851 yılında New York Tribune’un Londra muhabirliğini yapan Marx, yaklaşık 11 sene aynı gazeteye makale yazar. O süre boyunca Amerikalı okur tarafından ilgi ile okunur. Kapital yayımlandığında ise kitaptan bölümler seçilerek gazetelerde yayımlanır. Ancak okur ile tam manasıyla bir kitap olarak buluşması, yirmi yılı bulacaktır.

Kapital’in İngiltere serüveni de fazlasıyla maceralı olur. Bilindiği gibi Marx, bu ülkede ömrünün son 32 senesini geçirmiştir. Üstelik bu ülkeyi devrimin objektif koşullarının oluştuğu bir bölge olarak niteler. Dolayısıyla İngiliz emekçisi Kapital’in hedef kitlesini oluşturur. Marx, bu fikirlerini, 9 Nisan 1870 tarihinde yazdığı bir mektupta, “İngiltere, sermayenin metropolü olarak, dünya pazarına bugüne dek bir egemen olarak, işçi devrimi için, bugün, en önemli ülkedir ve bunun yanı sıra, bu devrim için maddi koşulların da belli bir olgunluğa eriştiği tek ülkedir.” sözleriyle dile getirir. Ancak kitabın İngiltere basımını görmesine ömrü yetmez. Ölümünden 4 sene sonra kitap İngiliz okur ile buluşur.

KAPİTAL'İN İLK ÇEVİRİLERİ 

Muhtemeldir ki Kapital’in en son çevrildiği dillerden biri Türkçedir. Kitaptan bir bölüm, ilk olarak 1912 yılında Ceride-i Felsefiye dergisinde Bohor İsrael çevirisi ile “İktisad-ı İçtimai” ismiyle yayımlanır. Kitabın basımında 45 yıl sonra… 1922 Revue du Monde Musulman dergisinde, vakti zamanında Moskova’da Yeni Dünya gazetesini kuran Mustafa Suphi’nin de bir çeviri yaptığı dile getirilir. Serpil Güvenç, gazetede bu çeviriye ulaşamadığını söylese de “Kapital’in ilk çevirmeninin Mustafa Suphi olduğu anlaşılır.” der. İkinci olarak Dr. Şefik Hüsnü de, 1927-29 arasında Kapital’in ikinci cildini Türkçeye tercüme ettiğini söyler. Ancak Hüsnü’nün çevirisi de kayıptır.

Hikmet Kıvılcımlı, 1929 yılında Kapital’in birinci cildini Fransızcadan “çevirdiğini söylemekte; çeviride bulduğu hatalar nedeniyle de müsvedde halinde bıraktığını belirtmektedir.” Kapital’i Topraktan Çıkaranlar kitabı yazarı Serpil Güvenç, kitabı Türkçeye ilk kez çevirenin Kıvılcımlı olduğunu söyler. Ancak basım, başka bir bahara kalmıştır.

Kitap, “Marksizm- Leninizm’in temel eserlerini Türkçeye kazandırmak için, işkence, hapis ve ölümü göğüsleyen Sol Yayınları kurucuları” Muzaffer Erdost ve İlhan Erdost tarafından, ismi geçen yayınevinin sekizinci kitabı olarak basılır. Birinci cildi, beş kitap halinde yayımlamaya karar veren yayınevi, Ocak 1966’da ilk kitabı yayımlar. Beşinci kitabın yayımı ise Nisan 1967’ye sarkar. Yani kitap Almanca yayımlanalı yaklaşık 100 yıl geçtikten sonra Türkiyeli okur ile buluşur. Birinci kitabın çevirmenin ismi Mehmet Selik’tir. Selik’in kitabı pek çok yayınevine göndermesi ve Muzaffer Erdost’un hapishaneye girmesi sürecinde çeviri meselesi iyice sarpa sarar. Devreye Alaattin Bilgi girer. Bilgi’nin -İngilizceden- çevirileri, ilk cildi Temmuz 1975’te, ikinci cildi Ağustos 1976’da, üçüncü cildi Ağustos 1978’de okur ile buluşur. Kitabın Almanca aslından çevirisi ise Mehmet Selik, Nail Satlıgan ve Oktar Türel başta olmak üzere emeği geçenler sayesinde Yordam Kitap tarafından 2011 yılında basılmıştır.

Küresel kapitalizmin sık sık krize girmesi ve sistemin “çöktü – çöküyor” olarak nitelenmesi, emek sömürüsünün artarak devam etmesi, geldiğimiz çağda insan haklarının ayaklar altına alınması, adaletin hala tek bir kitle, zümre ve sınıfa hizmet ediyor oluşu, Kapital’i bugün de anlaşılması gereken bir kitap olarak nitelememizi sağlar. Başka bir dünya mümkün!