Karikatürist olarak Engels!

Geride bıraktığımız 28 Kasım günü Alman düşünür Friedrich Engels'in 198. doğum günüydü. “Herkesin doğum gününü kutlayacaksak vay halimize!” diyebilirsiniz, haklısınız da... Fakat tarihlerde boğulmamak adına doğum günü kutlamaları için insanlık tarihinde önemli birkaç kişi seçeceksek, bunlardan birinin Engels olması hiç de fena fikir değil. Böyle zamanlarda insanları tekrar hatırlamamız aslında onlar hakkında yeni şeyler öğrenmenin de güzel bir bahanesi ve Engels her yıl hakkında hiç bilmediğimiz özelliklerini keşfedebileceğimiz bir düşünür. Toplumsal mücadeleler tarihine, insanlığın düşünce sistemine ve sosyal bilimlere kattığı değerler, onun nasıl 'Engels' olduğunu açıklıyor. Tabii bir de hayatından bahsetmemiz gerek: Marx ile dostluğu ve beraber yaptıkları çalışmalara yaklaşırken takındığı mütevazılığı, öldüğü ana kadar birlikte olduğu ve patron çocuğu olarak işçi sınıfını tanıdığı emekçi sevgilisi Mary Burns ile ilişkisi... Kısacası Engels bildiğimiz 19. yüzyıl düşünürlerine her anlamda taş çıkartacak derecede sıradışı bir isim, buna şüphe yok. Bu nedenle ilgilendiği alanlarla da bizi şaşırtabiliyor. Aklınıza yalnızca bilimsel alandaki çok yönlülüğü gelmesin; örneğin gençlik yıllarında yaptığı besteleri ve katıldığı koroları buna örnek gösterebiliriz. Fakat bugün onun pek bilmediğimiz farklı bir yönüne odaklanacağız: Karikatür yeteneğine!

Engels'in çizmeye ilgisini her şeyden önce yazdığı mektuplardan anlıyoruz. 'Sanatçı' düşünürümüz çoğunlukla hayatından kesitleri, mizahi ya da gerçekçi bir şekilde resmeder. Bulunduğu şehirden manzaralar ve insan karikatürleriyle birlikte sık sık kendini de konu alır. Ancak yer yer Engels'in daha farklı çizimlere giriştiğini görmek de mümkün. Örneğin Mısır Piramitleri'ni resmettiği bu çizim tarih çalışmaları defteri için.

KENT HAYATI

Genç Engels ailesinin ısrarları sonucu ticareti öğrenmek için gittiği Bremen'de kardeşi Marie Engels ile sık sık mektuplaşır. Buradaki hayatı Engels'in düşünsel gelişimi açısından da hayli önemli olacaktır. 17 yaşındaki Engels 1838 yazında Bremen'e gelir. Kent o dönemde yoğun göç alan önemli bir ticaret merkezidir; 1830'ların sonunda dünya denizlerinde Bremen bandıralı 210 gemi seyrediyordu. 9 Temmuz 1840 tarihinde kardeşi Marie Engels'e gönderdiği mektupta Bremerhaven Limanı'nın kabaca panaromasını görüyoruz. “İşte bu, acelece yapılmış bir Bremerhaven eskizi” diye başlayarak soldaki eski kaleyi, uzun kanalı, yerleşimleri kardeşine anlatıyor.

Kentin St. Martin bölgesi Engels'in Bremen'de en iyi bildiği yerlerdendir. Başka bir mektupta kardeşine St. Martin kilisesini çizer.

Bu iki çizime rağmen Engels'in insanları karikatürlerine konu etmeyi daha çok sevdiğini söyleyebiliriz. Yine Bremen üzerinden gidecek olursak 18 Eylül 1840'da kardeşine yazdığı mektupta limandan gelen malların taşınmasıyla uğraşan insanları resmeder. Sağdaki 'korsan' kahve çuvallarını arabaya yüklemektedir. Yanındaysa bir mavnacı ile kahvelerden bir örnek alıp tadan iki kişi görüyoruz. En solda elinde kırbacıyla birazdan atına eyer, üzengi ve mahmuz kullanmadan binecek olan arabacı var.

ENGELS'İN KALEMİNDEN 'ENGELS'

Bahsettiğimiz gibi Engels'in sık sık kendisini çizdiği de biliniyor. Ancak bu çizimler bir otoportre gibi değil, daha çok deneyimlerini aktarırken metni güçlendirmek ve 'ilgi çekici' kılmak için yapılan eskizlerden oluşuyor. Bunlardan en farklısı eski dostu Friedrich Graeber'e 20 Ocak 1839 tarihinde yolladığı mektupta karşımıza çıkıyor. Ortadaki, Engels'in yanında çalıştığı sanayici Heinrich Leupold, soldakiyse postacı. Sağda meraklı gözlerle Leupold'a gelen mektubu izleyense Engels'den başkası değil. Mektupta “İşte seni -yani senin mektuplarını-beklerken nasıl gözetlediğimi açıkça gösteren bir gravür” açıklaması yer alıyor.

Kendisini çizdiği bir diğer ilginç resimse kardeşine 20 Ağustos 1840'da yazdığı mektupta bulunuyor. Engels kendini çizmeden önce yaşadıklarını kardeşine aktarırken yaşlı bir şarap tadımcısı ve ondan şarap alan gezgin tüccarı resmediyor.

Daha sonraysa kurduğu hamakta yaptığı 'siestayı' anlatıyor. İş nedeniyle yer yer bölünen öğle uykusu keyfinden sonra nihayet purosunu ve birasını içerek hamakta yavaşça sallandığını yazıyor. Daha sonra, “Burada puro içen beni içeren hamağımı görebilirsin” der ve aşağıdaki çizimi yapar.

Aynı yılın Aralık ayında kardeşine yazdığı mektupta Engels önce eskrim derslerinden bahsediyor. “Artık bizim eskrim derslerimiz var. Ben haftada 4 kez katılıyorum, bugün öğlen de katıldım. Sayfanın diğer tarafında benim nasıl durduğumu görebilirsin.”

Az önce gördüğümüz hamaklı çizim, Engels'in tütün ve tütün ürünü içeren tek çizimi değildir. Eskrim hikayelerini anlattığı mektubun devamında bıyık bıraktığını ve böylece dış görünümünün nasıl değiştiğini, kardeşine kendi portresini çizerek aktarır. Genç Engels, resimdeki sinirli görünüşüne neden olarak, 'purosunu içine çekememesini' gösterir.

Sıradaki mektup yine kardeşine, ancak bu sefer Engels Berlin'dedir. Askeri konulara merakı ve bilgisi nedeniyle Engels, Marx'ın ailesinde boşuna 'General' lakabıyla tanınmıyor. Engels'in, topçu birliğinde görev alarak orduda bir dönemini geçirdiği biliniyor. 5 Ocak 1842 tarihli mektupta Engels kendisini askeri üniformalarla çizer. Tabii aynı zamanda 'asi' asker Engels de kendini burada gösterir: “Burada beni, en romantik ve pitoresk şekilde pardösüm omuzlarıma sarılı üniformamla birlikte görüyorsun -ama bu kurallara kesinlikle aykırı. Eğer bu şekilde sokağa çıkacak olsaydım her an tutuklanma riskini de göze almış olmam gerekirdi -ki bu pek hoş bir durum değil. (...) Görüyorsun, asker olmak barış zamanında bile oldukça tehlikeli.”

GENÇ HEGELCİLER BİR ARADA!

16 Nisan 1842'de kardeşine yazdığı mektup, cevap yazmak için beklettiğinden dolayı üzüntülerin dile getirilmesiyle başlar. Fakat -büyük ihtimalle bir gönül alma jesti olarak- Engels önce kardeşi için sayfanın sol üstüne iliştirdiği çiçeği sunarak söze başlar. Çiçek aylarca Engels'in portfolyosunda saklanmıştır. Aşağıda söz konusu gülün çizimini görüyorsunuz.

Son olarak Engels'in en detaylı çalışmalarından birine değinelim. 19. yüzyıl Alman düşünce dünyasında etkili bir tartışma topluluğu olan Die Freien'ın (Özgür) büyük bir çoğunluğunu Genç Hegelciler oluşturur. Karl Marx ve Friedrich Engels'in de parçası olduğu grubun önemli isimleri Engels'in aşağıdaki karikatüründe karşımıza çıkıyor. Ortada, ayaklarıyla kağıtları ezen kişi Bruno Bauer. Bir görüşe göre bu sayfalar Marx'ın Rheinische Zeitung'daki yazılarını temsil ediyor. Fakat buradaki en ünlü çizim Max Stirner'e ait. Alman düşünür Stirner, kendi fotoğrafından çok Engels'in bu çizimiyle hatırlanır. Öyle ki bir internet forumu kullanıcısı Stirner'in gerçek fotoğrafını, 'Eğer Marx Stirner'in fotoğrafının olmadığını düşünüyorsanız...' sözleriyle paylaşmıştır.

GENÇ ENGELS VE YAŞLI ENGELS

Yazımızda büyük ölçüde Engels'in gençliğine odaklandık ve 18-20'li yaşlarında dünyayı keşfe atıldığı dönemde, çok farklı ilgi alanlarından birini inceledik. Engels'in farklı yönlerini keşfetmek bize düşüncesini de daha iyi anlayabilmek için fırsat veriyor. Gençken çizim ve müzik gibi üzerine titrediği alanlar, gür sakallı yaşlı Engels'in kaleminde ufak da olsa bir şeyleri etkilemiş olsa gerek. Aksi takdirde sanatın insan düşüncesiyle bağını da tekrar sorgulak gerekmez mi?

Günümüzde çağının çizdiği sınırları zorlayan düşünürlerin sayısı pek az. Bu, 19. yüzyıl ruhunun sahip olduğu değere değer katıyor olabilir. Gelecekte bu karanlık kabuk kırılacak olsa bile Engels, insanları şaşırtan 'büyüsünü' her zaman koruyacak...

Kaynaklar ve ilgili metinlerin yer aldığı linkler:

1- https://www.marxists.org/archive/marx/works/1839/letters/39_01_20.htm

2- https://marxists.catbull.com/archive/marx/works/1840/letters/40_08_20.htm

3- https://marxists.catbull.com/archive/marx/works/1840/letters/40_12_09.htm

4- https://marxists.catbull.com/archive/marx/works/1840/letters/40_07_09.htm

5- https://marxists.catbull.com/archive/marx/works/1842/letters/42_04_16.htm

6- https://marxists.catbull.com/archive/marx/works/1842/letters/42_01_05.htm

7- https://www.bremen-tourism.de/friedrich-engels

8- https://culturematters.org.uk/index.php/culture/theory/item/2276-contradiction-the-crucible-of-historical-materialism

9- http://www.informaxinc.ru/lib/marx/41.html