N. MacKenzie’nin kitabında Kürtçe Sözcük Yapımı I

Kuzey Kumancca’nın ağızlarında Sözcük Yapımı

Bu yazımızda D.N. MacKenzie’nin Kurdish Dialect Studies I[1] adlı çalışmasında yer verdiği word formation (sözcük yapımı) bölümüne (214-219) göz atacağız. Daha önce aynı kitabın 140-149 sayfalarında yer alan Sorani lehçesinin sözcük yapımı ile ilgili bölümü ele almıştım. Orada da daha sonraki bir yazıda bu bölümü de inceleme konusu yapacağımız belirtmiştim. Önce söz konusu bölümde verilen örnekleri ele alıp daha sonra Sorani sözcüklerle kısa bir karşılaştırma yapacağım.

MacKenzie’ye göre Kurmancca ağızlarda iki çeşit bileşik sözcük bulunmakta.

1. İki isim yada sıfat bir araya gelir, araya /û/ ara eki girer. Her ne kadar bu sözcük oluşturma yöntemi çok yaygın olmasa da dilde örnekleri mevcut.

Örnek: karûbar, serûçav, teyrûtewal (balinde), êkûdû…

2. İki yansıma sözcük (mimetic word) /e/ ara ekini alarak yeni bir sözcük oluşturur.

Örnek: bilqebilq, huşehuş, kusekus, xirexir…

3. Bazı sözcüklerde ise aynı ad tekrarlanır, sona küçültme eki /-ok/ gelir.

Örnek: virvirok, xalxalok, xazxazok…

4. Bazı sözcüklerde ise iki sözcük yan yana gelir, biri diğerini niteler. Bu iki sözcük bir tür tamlama sözcük oluşturur ancak kimi örneklerde nitelenen ile niteleyen yer değiştirebilir.  Örneğin: Kana gilê: gilkan (kil yatağı) biçiminde karşımıza çıkabilir.

Örnek: gilkan, meçêtir, rojava, birazava, gulbihar, kurxal, kûregêç, jinbab…

5. /e/ ara eki yardımıyla iki isim yan yana gelir birleşik bir sözcük ortaya çıkar.

Örnek: avemast , bereaş, falkepûnk, janeser…

6. Fiillerin şimdiki zaman kökü veya geçmiş zaman ortacı sonek olarak kullanılarak yeni bir sözcük türetilir.

Örnek: didankêş, desgir (destgistî), mêrkuj , masîgir, serşo, serşok, desberday (destbelav), tilday (werimî), xûngirtî…

7. Nitelemeye dayalı birleşik sözcükler çoğunlukla bir sıfat tarafından nitelenen bir isimden oluşur, ancak nadir de olsa bir isim başka bir isim ile yan yana gelerek de bir birleşik sözcük oluşabilir.

Örnek: bakurove (sulusepken)

Niteleyici sıfat bazen isimden sonra bazen de isimden önce gelir.

Örnek: mêkew, reşmal, zirbab…

Örnek: dehlereşik, masîxirik, pezkûvî, tûmirî…

Bazı durumlarda ise araya /e/ ara eki girebilir.

Örnek: kirmesorik, kêzereş…

Bu tür sözcüklerin bir kısmı /ne-/olumsuzluk önekinin yardımı ile türetilir.

Örnek: nehiş, nexoş…

Her ne kadar MacKenzie bu sözcükleri birleşik sözcük olarak almış olsa da aslında bu sözcükler türetilmiş sözcüklerdir. Söz konusu /ne-/ öneki bir yapım ekidir.

İkincil düzeydeki sıfat birleşikleri iyelik durumunda bazen de ilgeç alırlar. Bu tür sözcüklerde sıfat bazen önce gelir, bazen de sona gider. İyelik birleşikleri sahiplik bildirir.

Örnek: durû, giranba, zilaqûnk, bênteng, çirikdirêj, dumeqesik, hestîsivik, xûnşîrîn, navçavşîn, serrût, serteşî, pirçzer…

Edat alan birleşikler ise /pi -/ û /bê-/, /ber-/, /pêş-/ edatlarından birini alır.

Örnek: piçek, pihîvî, pihewes, pilez, bisanaî, pişiyarî, pitişt (ducanî), bixeber, bêxwê, berdest, berpirs, pêşçav, tixew…

TÜRETME SÖZCÜKLER

Aşağıdaki sonekler isim türetmede kullanılır:

Soyut isimler

a)      /-i/ türetme eki sıfatlardan ad türetme ekidir: ağır>ağırlık gibi.

Örnek: ecizî, giranî (ağırlık), kora[2]î, layiqî, sivikî, sarî, şiyarî, tûraî, xûndarî…

Bu morfemên /-aî/, /-atî/ û /-yatî)  gibi alomorfları mevcuttur.

Örnek: dirêzaî, panaî, panatî, dujminatî, kiçikatî, kevnatî, soryatî, sivikyatî…

Aynı şekilde /-înî/,  /-anî/ sonekleri de durum bildiren soyut isim türetme ekleridir.  Arkadaş>arkadaşlık örneğinde olduğu gibi.

Örnek: dostînî, dostanî, hevalînî, lavanî (ciwantî)…

b) Küçültme ekler

Aşağıdaki ekler genelde küçültme eki olarak kabul edilse de çoğu zaman sözcüğe yeni bir anlam katarlar, dolayısıyla yapım eki işlevindedirler. Bazı örneklerde ise sözcüğün anlamında bir değişiklik yapmazlar ayrıca , jin/jinik (kadın) örneğinden anlaşılacağı üzere kullanılması da zorunlu değildir.

-(i)k: axurik (küçük ahır), balîfik (küçük yastık), berik (xiçîk), bêrik (küçük kürek), berrik, berxik (kuzu), dorik, guharik, hirmî>hirmîk, colan> colank (çîncir), lihêfik…

-ok: binefşok, benok, beniştok, bazinok (küçük bilezik), bizmarok, dudevok, kengirok, lixavok, qeleflok, teyrok (dolu), zimanok (küçük dil)…

-lik, -lke (kêmtir): spîlik, pêşûlke, pişîlka mîra …

-oşik : beqmaroşik, dapîroşik (örümcek)…

2- Somut isim türetme sonekleri

D. N. MacKenzie /-van/, /-çî/ soneklerini meslek ve yetenek bildiren ekler olarak tanımlamış, ancak /-çî/ Türkçeden Kürtçeye geçmiş bir ektir, genellikle çaycı, lağımcı gibi Türkçeden alınma sözcüklerde kullanılmaktadır. Bu sonekin sadece Kurmanccada değil, Soran lehçesinde de bulunması ilginçtir.

Örnek: : aşevan (değirmenci), berxevan (kuzu çobanı), karevan, rezevan, neçîrvan (avcı), tenûrvan (tandırcı); çaçî (çaycı), lexmeçî (lağımcı)…

Kürtçede /-ker/, /-kar/ gibi sonekler da aynı işlevi görür.

Örnek: şerker (savaşçı), harîkar (yardımcı)…

/-an/, /-ane/, /-anê/ sonekleri oyun isimlerini türetme işlevi görürler.

Örnek: holan (polo), çemkane (hokey), damanê (dama), golanê (futbol), ketîkanê (beş taş), lukmanê (boks), mehrûxetanê (yazı tura), matanê (güle oyunu), sertirincanê (satranç), xolêkdananê (güreş)…

3-  Sıfat türetmede kullanılan sonekler

/-î/ soneki isimlerden sıfat türetir. Kir>kirli gibi.

Örnek: binî, gundî, pivazî, qehweyî, qirêjî (kirli)…

/-ok/ nadir olarak /-o/ formu ile de karşımıza çıkar ve isimlerden nitelik sıfatı türetir; korku>korkak gibi.

Örnek: tirsok (korkak), gilîzo (devgirêz), kilmîşo (çilmok, lîçok)…

/-dar/ soneki isimden iyelik sıfatı türetir; yara>yaralı gibi.

Örnek: birîndar (yaralı), deyndar (borçlu), kovandar (dertli), xûndar…

MacKenzie bu bölümün sonunda fiil türetme sonekleri olan /-în/, /-andin/ eklerinden bahsetmiş. Bunlaran /-în/ geçişsiz fiil, /-andin/ ise geçişli fiil türetme ekidir.

Örnek: :elemandin (öğretmek), elemîn (öğrenmek), hebandin, hebîn, helandin (eritmek), qetandin (koparmak)…

İki lehçenin (Soranca ve Kurmancca) sözcük yapım süreçlerinin karşılaştırılması

 İki lehçenin sözcük yapım yöntem ve kuralları ortaktır. Aslında bir bağlaç olan /û/ her iki lehçede de bir tür ara ek olarak karşımıza çıkmaktadır. 

Örnek: bejnûbala (bejn û bal), rêkûpêk, rengawreng…

Aynı şekilde /e/ ara eki de her iki lehçede ortaktır: xirtexit, qaspeqasp (qebeqeb)..

Bir olgu ve mehfum ismi türetme eki (kolay>kolaylık gibi) olan /-î/ soneki de tüm alomorfları ile birlikte her iki lehçede ortaktır.

Örnek: agadarî (agahdarî), asanî (hêsanî), bilindayî, birayetî…

Küçültme ekleri her iki lehçede de yapım eki işlevinde olabilirler.

Örnek: baxçe, destik, lûtke, tîrok, firfiroke, xirkele, mêrûle, pişîle, gurçîle, karîle, mêşûle, dasûlke, gozele, kiçole…

İlk sözcük yapım yöntemi birleşik sözcüklerdir. Bu yöntemde iki sözcük bir araya gelip bir yeni sözcük türetilebileceği gibi araya bir ara ek de alabilir.

Örnek: çalaw (çalav), çermega, gulegenim (gulgenim)…

Kürtçenin her iki lehçesinde de fiillerin şimdiki zaman kökü ve ortaçlar sözcük türetmede bağımlı taban (bound base) işlevindedir.

Örnek: baweşên (baweşînk), bizinmij, xwênrêj (xwînrêj), zorzan (pirzan), soravkiraw (soravkirî)…

Temel sözcük yapım ekleri bazı kurallı ses değişimleri dışında ortaktır: -dan (derzîdan), -ga /-geh (tavgeh), -istan (şaristan), -dar (beşdar), -baz (qumarbaz), -ker (şerker), -lan (berdelan, ), -ger (asinger/hesinkar), -e (kone), -er (kujer),-în (agirîn), -men /-mend (dadmend), -kar (reşkar), -ewan/ -van (aşewan/ aşvan)…

İlginç olan bir konu ise Türkçeden Kürtçeye geçen /-çî/ sonekinin her iki lehçede de kullanılması. Sonuç olarak iki lehçedeki sözcük yapım yöntem ve eklerinin aynı olduğunu söyleyebiliriz.

Kaynakça:

[1]   MacKenzie, D. N. (1961). Kurdish Dialect Studies-I,  Oxford University Press,  London.

[2] Dema ku du dengdêr tên ber hev ji dengên alîkar (y, w, h) yek dikeve navberê. koraî dibe korayî, toraî dibe torayî.