Pera nasıl soylulaştırıldı?

"19. yüzyılın ilk yarısında yolcu taşımacılığının görece bir konfor ve hız kazanmasıyla gezginlerin sayısı artar. Avrupa'daki bu gelişmeler, İstanbul'a seyahatleri de etkiler. Şehir hem bir cazibe merkezi, hem de imparatorluğun geri kalanına açılan bir kapı niteliğindedir. Belirli bir görevi olmaksızın seyahat eden, para harcamak ve eğlenmek isteyen Avrupalı turistler, kentteki konaklama mekanlarını dönüştürmeye başlar. O zamanlar eski hanlar, tekkeler ve pansiyonlar, her türlü lüksten uzak, temel konaklama ihtiyacını yerine getirirken, artık 'Avrupa standardına' sahip oteller ortaya çıkar."

İstanbul Araştırmaları Enstitüsü'nün yeni sergisi Aralıktan Bakmak: Meşrutiyet Caddesi'nden Bir Kesit, bu sözlerle açılıyor. Sonrasıysa Pera bölgesine bugünkü ruhunu veren gelişmelere giden bir yolculuğa çıkarıyor. İstanbul'un otel olarak inşa edilen ilk yapısı Hotel d'Angleterre ve burada yapılan sosyetik davetler, 1891'de açılıp hâlâ aynı isimle faaliyet gösteren Büyük Londra Oteli, bugün Pera Müzesi'nin yer aldığı Bristol Oteli, İstanbul Araştırmaları Enstitüsü'nün 2007 yılından bu yana kullandığı Rossolimo Apartmanı, Olivio Pasajı'nda açılıp dolup taşınca Karlman Pasajı'nda daha büyük bir mekanda hizmet veren Turkuaz Restoran... Aralıktan Bakmak sergisinin değindiği mekanlardan sadece bazıları.

Aralıktan Bakmak sergisi temel olarak Meşrutiyet Caddesi'nden bir kesiti ele alıyor. Suna ve İnan Kıraç Vakfı tarafından kullanılan İstanbul Araştırmaları Enstitüsü yapısıyla Pera Müzesi arasına odaklanıyor. Bu mesafe belki İstanbul'u ve Beyoğlu'nu düşündüğümüzde çok kısa bir alana tekabül ediyor. Ancak bu aralığa bakıp ülkenin modernleşme ve Batılılaşma tarihinin küçük bir özetini görmek mümkün. Sosyal yaşantının bir parçası olarak mağaza vitrinleri ve pasajlar, yeni peyda olan boş zaman eğlenceleri, giysi kuralı olan sosyetik balolar ve danslar, çay bahçeleri, restoranlar, "club"lar, tiyatrolar... Beyoğlu'nu Beyoğlu, Pera'yı Pera yapan her türlü nüvenin temeli bu dönemde atılır.

Bu noktada 5 Haziran 1870 sabahı başlayan ve aralıksız on üç saat süren büyük yangının da etkisine vurgu yapmak gerekir. Yanan birçok ahşap yapının yerine daha lüks ve dönemin mimarisine ayak uyduran ve bugün çoğu ayakta duran ve çeşitli şekilde işlev gören yapılar inşa edilir. Paşalar, soylular, ticaret adamları hem kendilerine mesken olarak, hem de ticaret için hanlar, pasajlar inşa ederler. Tabii ki bu süreç büyük sermaye gerektirdiği için Pera, bugünkü terimle söylersek soylulaştırmaya uğrar. Yangın bölgenin dönüşümünü ivmelendirir.

Aralıktan Bakmak sergisi başta İstanbul Araştırmaları Enstitüsü arşivi olmak üzere, İBB Atatürk Kitaplığı, Salt Araştırma, Pera Palas, Büyük Londra Oteli, Çelik Gülersoy Vakfı İstanbul Kitaplığı, Harvard Üniversitesi Kütüphanesi, Yapı Kredi Bankası ve özel arşivlerden derlenen fotoğraf, belge, harita ve obje gibi malzemeleri bir araya getiriyor. Ayrıca Bristol Oteli'nin giriş katını ve bir odasını gezebileceğimiz, APOLLO tarafından hazırlanan bir VR çalışması yer alıyor. Serginin küratörlüğünü ve tasarımını da Atölye Mil gerçekleştirdi.

Sergi temel olarak mimari dönüşüme ve bununla birlikte gelen gündelik hayatın dönüşümüne odaklanıyor. Ancak bunun yanında Pera'nın mülk sahipliğine dair doneler bulmak da mümkün. Gayrimüslim işletmeciler, Beyaz Ruslar, paşalar, soylular, Osmanlı'nın farklı coğrafyalarından gelen ticaret adamları bölgenin dönüşümünde etkili olan kişileri oluşturuyor. Bristol Oteli binası bu noktada ilginç bir örnek teşkil ediyor. 1980'li yıllarda yeni otellerle rekabet edemeyince otelin son sahibi Ömer Lütfi Bengü'nün vefatından sonra mirasçılar satışa çıkarır. Önce Yıldız Lastikçilik, sonra Esbank satın alır. Bina 2002 yılına kadar Esbank Genel Müdürlüğü olarak hizmet verir. Bildiğiniz gibi Bristol Oteli binası 2005 yılından bu yana da Pera Müzesi olarak kamuya hizmet veriyor.

Beyoğlu'nun ve Pera'nın dönüşümünü uzun süredir tartışıyoruz. Ancak bu tartışmalarda çoğunlukla dönüşümü yeni bir olgu olarak ortaya koyuyoruz. Halbuki Pera tarihi boyunca büyük yangınlara, sermaye girişlerine, yıkılan ya da yeniden işlevlendirilen yapılara tanıklık etti. Dönüşümü tartışırken belki de 1800'lü yıllardan bu yana yaşananları en başından ele almak gerekir.