Sabanın komünizmle imtihanı

“Nisan 1918 yılında Moskova Şehir Konseyi'nden yoldaşlar, bir çekiç, bir saban ve bir örs görselinin birleştirilip düzenlenerek ilham verici bir sembole dönüştürülmesinin mümkün olup olmadığını sordular. (...) Bu projenin 1 Mayıs'a kadar yetişmesi gerektiği konusunda bilgilendirildim. Köylülerin orakla ve işçilerin çekiçle -örsle değil- temsil edilmesine karar vermeden önce çeşitli seçenekleri denemeye karar verdim (kendimi tehlike ve risk içine atarak). Çok sayıda düzenleme ve deneme içeren eskizler yaptım ve en güçlü ifadenin orak içinden geçen çekiçle oluştuğu kararına vardım. Bana böylesi bir düzenleme, basit olmasına rağmen engin ve derin (devrimci) bir anlam taşıyor gibi göründü. Daha sonra bu tasarımı 1 Mayıs bayrak ve flamalarına yerleştirmeye karar verdim.”

Sovyet tasarımcı Yevgeniy Kamzolkin'e ait bu sözler, 'orak-çekiç' tasarımının çıkış noktasını anlatıyor. İşçi ve köylü sembolizminde orak-çekiç, geçtiğimiz yüzyılda komünist düşüncenin belki en bilinen sembolü haline geldi. Tarihin de rüzgarını arkasına alarak, dünyanın en ücra köşelerine kadar ulaşmayı başarsa da, tüm tasarımları tekeline almış vaziyette değil. Çark, başak, kızıl yıldız gibi alıştığımız semboller karşımıza çıkabiliyorken Demokratik Almanya Cumhuriyeti'nin çekiç-pergel'i gibi eşine az rastlanan örnekleri de görebiliyoruz. Fazla bilinmese de çekiç-sabanın en az orak-çekiç kadar eski bir mazisi var. Tarım tarihi boyunca insanların, hayvanların ve makinelerin çalıştırdığı bu alet -elbette köylüleri temsilen- Uzak Asya'ya kadar çeşitli ülkelerde toplumsal mücadele hareketlerinin sembolü olarak kullanılmış. Biz, özellikle hikayesi oldukça şaşırtıcı olan İrlanda'dan 'Yıldızlı Saban' bayrağına değineceğiz. Fakat önce sabanın Sovyetler'deki geçmişine kısaca bakalım.

'ŞEYTANA TAPAN BEŞGEN' SUÇLAMASI

Kızıl Yıldız, 1917 Ekim Devrimi'nin hemen ardından başlayan İç Savaş döneminde Kızıl Ordu'yla birlikte yaygınlaşır. Bolşevik bilim kurgu yazarı Aleksandr Bogdanov'un Mars'daki komünist topluma seyahat eden dünyalı bir devrimciyi anlattığı 1908 tarihli 'Kızıl Yıldız' romanının, bu sembolün arka planı olduğu iddia edilir. Fakat 1918 yılında resmen şekillenen Kızıl Ordu'nun yıldızı, sadece beş köşeli kırmızı bir yıldızdan ibaret değildir: Ortasında çapraz bir şekilde tasarlanmış saban ve çekiç bulunur. Mart 1918'de yapılan resmi açıklamada bu tasarımı taşıyan rozetlerin Sovyet yönetiminin askerlerini tanımladığı belirtilir.

Bu yeni sembol, karşı devrimciler tarafından yapılan 'Tanrısız Bolşeviklerin şeytana tapan beşgeni' gibi kimi komplocu saldırılarla karşılaşır. Takip eden yıl, Halk Eğitim Komiserliği, 'Kızıl Yıldız' sembolünün ne olduğunu uzun uzun açıklayan bir broşür yayınlar: “Kızıl Yıldız, yoksulları koruyan ve emekçilerin eşitliğini güvence altına alan, işçilerin ve köylülerin Sovyet hükümetinin sembolüdür. Çekiç ve saban; işçilerin ve köylülerin Sovyet hükümetini ve sosyalist anavatanı kapitalistler, soylu toprak sahipleri, kulaklar, yabancı sömürgeciler ve diğer karşı devrimci alçaklar gibi işçi sınıfının düşmanlarına ve kasaplarına karşı topraklarını ve özgürlüklerini korumak üzere birleşen şehirli işçiyle, köylü çiftçilerin birliğini sembolize eder. Bu Kızıl Ordu askerinin de rozeti olan Kızıl Yıldız'ın gerçek anlamıdır.”

Saban-çekiç'in özellikle Kızıl Ordu tarafından iç savaş boyunca yaygın bir şekilde kullanılmasına karşın, 1920'lerin ortalarına doğru orak-çekicin popülaritesi altında yavaş yavaş gözden uzaklaştığı söylenebilir. Bu 'yarışı' Rusya'da kazananın neden orak-çekiç olduğu, sadece Sovyet yönetiminin sembolü olarak belirlendiği için değil, aynı zamanda tasarım itibariyle de açıklanabilir.

Şöyle fikir yürütelim, orak ve saban köylü sınıfları temsil etme noktasından birbirlerinin muadili olabilir. Ancak saban, ülkeden ülkeye bazen biçim değiştirebilirken orak büyük ölçüde formunu korur. Dünyada kullanılan diğer saban sembollerinde de bu farklılığı görebiliyoruz. Buna ek olarak hem boyut itibariyle çekiçle orağın birbirlerine yakın oluşu hem de sağladıkları uyum, sabanın çekiçle bir araya gelmesiyle neden o kadar 'tamamlayıcı' görünmediğini açıklayabilir. Ama tabii bunlar bizim akıl yürütmelerimizden ibaret; kim bilir belki Kamzolkin sabanda ısrar etseydi bugün  belki de orak çekici garipseyecektik!

'SABANDAN YILDIZLARA KADAR'

Sabanın komünizm sembolleri arasındaki akıbeti, her yerde Sovyetler'deki gibi değildir. Buna en iyi örnek İrlanda olacaktır. İrlanda'daki sosyalist güçler, Sovyetler'den -birkaç yılla da olsa- önce bu sembolü kullanmaya başlar. Elbette arada bazı farklılıklar yok değildir. İşin güzel tarafı ise bu farklılıkların sembolik anlatım yolunda bizi çok ilgi çekici yerlere götürebilmesi.

1913'te, Dublin'de polis, grevdeki işçilerin eylemine saldırır, iki işçi hayatını kaybeder. Bu olayın ardından sosyalist önder James Connolly'in de girişimiyle işçilerin güvenliğini sağlama amacıyla İrlanda Yurttaş Ordusu (Irish Citizen Army-ICA) kurulur. 1914 yılında ICA, Yıldızlı Saban'ı -orijinal adıyla 'Starry Plough'- milis güçlerin bayrağı olarak kabul eder. O yıl Croydon Park'daki işçi milislerinin çekilen fotoğrafında Yıldızlı Saban bayrağı en solda göze çarpıyor.

Peki ne anlam ifade ediyor bu bayrak? Aslında Yıldızlı Saban'ın çeşitli metaforik anlamları olduğu öne sürülse de -diğerlerini çürütmeden- aralarından dikkat çekici olanı Connolly'nin bir sözü: “İrlanda halkı, yalnızca Saban'dan yıldızlara kadar her şeye sahip olduğu zaman özgür olacak.”

İngilizcede 'Plough' kelimesi 'saban' anlamını taşısa da, aynı zamanda şekil benzerliğinden dolayı Büyükayı Takımyıldızı'nın bir bölümü için de kullanılıyor. Bu durum hesaba katıldığında Yıldızlı Saban'ın neden yıldızlarla, özellikle de Büyükayı yıldızları ile bezeli olduğu, kolayca anlaşılıyor. Bayraktaki bıçağa dair iddia edilen anlamsa İncil'e dayanıyor: “Yeşaya 2 - Rab uluslar arasında yargıçlık edecek, / Birçok halkın arasındaki anlaşmazlıkları çözecek. / İnsanlar kılıçlarını çekiçle dövüp saban demiri, / Mızraklarını bağcı bıçağı yapacaklar. / Ulus ulusa kılıç kaldırmayacak, / Savaş eğitimi yapmayacaklar artık.”

Hem bağcı bıçağı hem saban referansı Yıldızlı Saban bayrağıyla örtüşse de anlam konusunu burada noktalayalım ve tarihte nerelerde kullanıldığını inceleyelim. 1916 yılında Dublin'de yaşanan Paskalya Ayaklanması, İrlanda Cumhuriyeti kurma iddiasıyla ICA'in de katıldığı bir girişimdir. I. Paylaşım Savaşı'nın yarattığı kötü koşullar ve boşluktan dolayı bağımsızlık amacıyla başlayan ayaklanmada ICA, Yıldızlı Sabanı kentin önemli noktalarına asarak büyük bir popülarite kazandırır. Ancak ayaklanma başarısız olur. Connolly dahil onlarca işçi önderi infaz edilir.

"James Connolly' adına kaldır Yıldızlı Saban'ı / Onun şanı ve şöhreti için kaldır Yıldızlı Saban'ı / O ulaştırma sendikasına katıldı / böylece işçiler özgür olabilirdi. / İrlandalının özgürlüğü için savaştı / senin ve benim gibiler için / James Connolly İskoçya'dan geldi / katıksız bir isyankardı / Sadece özgürlük istemedi / ama sosyalizm ve daha fazlasını / Dedi ki, İngiltere'nin zalim elinden özgürlüğümüzü kazandığımız zaman / Bankerlerle savaşmamız, direnmemiz gerekiyor. (...)"

Yıldızlı Saban bayrağı, böylece Paskalya Ayaklanması'nın ve James Connolly'nin bir 'mirası' olarak gelecek kuşaklara geçer. 1920'lerde Sovyetler'deki 'saban' vurgusu da İrlandalı sosyalistlerin bayraklarına daha farklı bir anlam katar. 1930'lara gelindiğindeyse kimi işçi örgütleri bu bayrağı daha 'basit' bir forma getirerek sabanı atar, geriye sadece Büyükayı yıldızları kalır.

Ancak bu bayrak günümüze kadar Kuzey İrlanda'daki cumhuriyetçilerden İrlanda'daki işçi hareketlerine sık sık kullanılan bir bayrak olarak yerini korur. Tahmin edilebileceği üzere Yıldızlı Saban, özellikle sosyalist cumhuriyetçiler tarafından sahiplenilir. Örnek vermek gerekirse: İrlanda Ulusal Kurtuluş Ordusu – INLA, İrlanda Cumhuriyetçi Sosyalist Partisi – IRSP...

Sembolizm gözümüzün önüne gelene farklı açılardan mana yüklemeye yarayabiliyor. Hayatın her alanında olduğu gibi toplumsal mücadelede de anlatımın ve düşüncenin 'temsil ediliş şekli' bizi sadece zevkli bir seyahatten çok daha ötelere götürebiliyor. Biz burada sadece saban üzerinden komünist sembolizmin farklı bir yanına bakmaya çalıştık. Hatta onu da sadece iki ülke üzerinden yaptık. Eskidiği iddia edilen semboller ya da renkler bir yere gidecek mi -ya da kimilerinin deyimiyle geri dönecek mi- kestirmek imkansız. Ancak toplumsal dinamizmin görsel anlatımdaki değişimin her zaman devam edeceğini söyleyerek konunun ucunu biraz açık bırakmak herhalde en doğrusu olacak.

Kaynaklar ve daha detaylı bilgilerin yer aldığı linkler

https://thesanghakommune.org/2018/06/11/how-yevgeny-kamzolkin-designed-the-soviet-hammer-sickle-emblem-1918/

https://antique-photos.com/en/component/content/article/204-unidatabase-en/ussr/870-1918-ussr-cockade.html

https://thecricketbatthatdiedforireland.com/2015/01/21/irish-citizen-army-and-james-larkin-at-croydon-park-1914/

https://www.historyireland.com/volume-22/citizen-armys-starry-plough-flag/