Sosyalizmi anlatan pullar!

Posta kullanımının son 20-30 yılda etkisini kaybetmesi, ülkelerin posta teşkilatları tarafından pullara verilen özeni, anlaşılabilir şekilde azalttı. Pul koleksiyonculuğu da ya 'vintage' bir hal aldı ya da nesillerdir devam eden bir pis şakayla anılır oldu. Beğenelim ya da beğenmeyelim, pullar geçtiğimiz yüzyılda yakaladıkları popülerliği bir daha yakalayamayacaklar. Fakat bu mürekkepli kağıt parçalarını küçümsemek anlamına da gelmiyor: Değerleri şaşırtıcı bir biçimde oldukça yüksek olabiliyor. Örneğin 100'ü geçmeyen nüfusuyla muhtemelen dünyanın en küçük ülkesi Pitcairn Adaları'nda basılan pullar, ülkenin belki en önemli gelir kapısı. Bunun nedeniyse pul koleksiyonerleri. Koleksiyonerlerin çoğu zaman dikkatini, bir pulun maddi-manevi değeri çekiyor.

Fakat pulların, bunun dışında da değerleri var. Hele aradığınız 'nadirlik' değilse! Pullar size gerçek hayatta yapabilmenin pek kolay olmadığı kimi şeyi olanaklı kılar: Zamanda yolculuk ve dünya seyahati. Bir ülkenin kendi içinde tarih boyu yaşadığı pek çok olaya tanıklık edebilirsiniz, kültürlerini tanıyıp onları gururlandıran konuları, önem verdikleri değerleri öğrenebilirsiniz. Kısacası size bir ülke hakkında doğrudan yanıtlar vermese de önemli ipuçları verir ve geriye sadece bu kodları çözmeye çalışmak kalır. İşin en güzel yanıysa, “Yahu filanca ülke gelişmiştir, bu nedenle kesin pul işinin de ehlidir” ya da “Onlar puldan mı anlar canım'' dediğiniz yerler neredeyse her zaman sizi şaşırtabiliyor!

BİR DOĞU AVRUPA MASALI: ÇEKOSLOVAKYA

Özel olarak bir ülkeye yoğunlaştığınız zaman orayı hayal ettiğinizde kafanızda beliren şeklin dahi o pullardaki tasarımlara ve renklere büründüğünü fark edebilirsiniz. Burada zamanda yolculuk ve dünya seyahatinden de belki daha önemli olan, 'estetik anlayışı' devreye giriyor. Örneğin Çekoslovakya... Bu ülkenin pullarını inceleyen biri Çekoslovakya'yı tek kelimeyle 'masalsı' olarak gözünde canlandıracaktır. Tüm Çekoslovak pullarını övdüğümüz anlaşılmasın, her ülkede olduğu gibi özensiz, sıradan ve alakasız pulları onlar da basmış olabilir. Ancak kesinlikle kendilerine has bir üsluba sahipler. Ve her şeyden önce Çekoslovakya'nın sanatla içli dışlı tarihini düşünerek bunu daha iyi görebiliriz.

Çekoslovak pullarında soluk renkler ve beyaz ağırlığı tercih ediliyor olsa da konunun renkliliğinde bir azalma olmuyor. Hatta kimi zaman pul, sulu boyayla renklendirilmiş bir kara kalem çalışmasını andırıyor. Tabii işlenen tasarımlarda sık sık sıra dışı motiflere ve çizimlere yer vermeleri, renkler haricinde de 'masalsı' yorumunu yapmamızı kolaylaştırıyor. Çekoslovakya pulları karşımıza her ne şekilde çıkarsa çıksın, konu dünyanın en 'sıkıcı' şeyi bile olsa insanı bir 'Doğu Avrupa' masalından fırlamış izlenimi oluşturuyor. Örneğin aşağıdaki pulda işlenen endüstri tesisi, kuşkusuz zarif ve renkli bir konu değil. Ancak burada bambaşka bir hal alıyor. Ya da sıradan bir mantar, bir anda 'gerçek üstü' bir çekim yaratabiliyor.

Portreler en sık karşılaşılan pullardan. Bunları tasarlayan sanatçılar için bu insanların pullarını orijinal bir biçimde ele almak pek de kolay iş değil. Aslında Çekoslovaklar portre pullarıyla ünlü değiller. Buna rağmen örneğin Matisse ve Mayakovski gibi sanatçılar için basılan seri pullarda ustalıklarını göstermekten çekinmiyorlar.

Son olarak uzaya da gidelim! Sovyetler Birliği'nin uzayı 'fethiyle' birlikte başta Sovyetler olmak üzere özellikle sosyalist blok da bu gelişmeyi kutlayan çeşitli pullar bastırdı. Tematik uzay pullarıyla ilgilenenler bilecektir, bu alanda genel bir 'uzay sanatı' anlayışı hakim: Daha gerçekçi görseller ve resimler ön planda. Fakat bu pul uzayı yine masalsı bir güzellikle ele alıyor...

AY'A İLK KİMİN GİTTİĞİNİ HATIRLATAN MOĞOLİSTAN!

Başta söylemiştik, pul sanatında tahminler sıkça yanıltabiliyor diye. Bu anlamda kimi ülkeler gereğinden fazla övgüyü hak ediyor. Moğolistan bunlardan sadece bir tanesi. Moğol posta teşkilatının bastığı pullar dünyanın en fazla sanatsal kaygı gözeten, en 'özgün' örnekler değildi belki ancak türlü imkansızlıklara rağmen bir kültür oluşturmuşlardı.

Her ülke belli bir ölçüde kendi kültür ve sanat anlayışını pullarına taşır. Pulun tasarımına da uygun olarak yerel desenler en sık aktarılan kültürel değerlerden. Moğol pullarında bu motiflerin çok sık ve neredeyse her konun çevresinde kullanıldığını görüyoruz. Bunun yanı sıra Moğolların kültürel yaşantısının sık sık konu edildiği de dikkatimizi çekiyor. Atlar, yurtlar, karakteristik geleneksel kıyafetler... Sıradan bir başlık olarak görünse de bu istikrarı sağlamak önemli bir nokta. Örneğin Birleşik Arap Emirlikleri'ndeki yönetimlerin bastırdıkları pullarla karşılaştıralım. Neredeyse hiç yerel kültürel değerlere yer verilmez, bunun yerine daha 'evrensel' konular tercih edilir. Örneğin tropikal balıklar serisi, trenler... Şüphesiz bu ülkelerin de ciddi bir pul kültürü vardır, yaptıkları işte asla kötü değiller. Ancak Moğol pulları evrensel bir konuyu işlerken dahi tasarıma kendi motiflerini özenle iliştirmesi önemli bir detay.

Pullar, dediğimiz gibi ülkelerin siyasi gelişim süreçlerini bize anlatır. Bununla birlikte dünyada yaşanan gelişmelere o ülkenin tepkisini de ortaya koyabilir. Bunun çok dikkat çekici bir örneğini, yine uzay üzerinden giderek verelim. Sovyetler Birliği'nin Ay'ın yüzeyine Luna isimli aracı göndermesi, Moğol pul teşkilatı tarafından basılan şık pullarla kutlanır. Gelgelelim 1969 yılında Amerikalı astronotların Ay'da ilk adımı atması da öyle küçümsenecek bir mesele değildir... Moğollar da bu anın pulunu basmaya karar verir, tabi basılacak olan pul aya ilk kimin gittiğini de göstermelidir. Basılan pulda merkeze Apollo-11'in astronotları yerleştirilir, tabii Luna 2'de görselde Amerikalılara eşlik etmektedir.

Daha ileriki yıllarda Moğollar hem Sovyetlerin hem de Amerikalıların efsane uzay araçları Soyuz ve Apollo'yu pullarına taşır. Sıradan uzay temasının aksine bu pullarda uzay mekiklerini çevreleyen Moğol motiflerini gördüğümüzü hatırlatarak, az önce değindiğimiz konuya da bir atıf yapmış olalım...

SOSYALİSTLERİN EN 'MODERNİ': DAC

Kendi yurttaşlarının verdiği, 'Demokratik Almanya Cumhuriyeti (DAC)' ismini unuttuğumuz ve 'Doğu Almanya' olarak andığımız ülke, on yıllar boyunca anlatılacak 'totaliterlik eleştirilerine' meze oldu. Bu sırada 'Batı Almanya'daki polisin vahşi anti komünist uygulamaları, sözde birleşmeden sonra DAC'ın gelişkin olduğu konuların incelenmeden çöpe atılması bu kadar konuşuldu mu, tartışılır. Duvarın yıkılışına yakılan özgürlük türküleri ateş hattında bulunan bu ülkenin karşılaştığı zorlukları, ne denli tehdit altında olduğunu hiçe saydı. Haklı ya da haksız olarak bu ülkeye büyük bir totaliterlik mirası bırakıldı. Fakat kültür hayatı nasıl etkilendi bu durumdan? Pullar üzerinden giderek kimi ipuçları yakalamaya çalışalım.

Öncelikle DAC pullarını bir kaç tanımla kısıtlamak gerekirse 'modern' ve 'minimal' diyebiliriz. Bir başka değişle motifler ya da gelenekleri kullanmadan 'Alman' tarzını çok iyi gösterdiğini söyleyebiliriz. Bu açıdan DAC bizi şaşırtmıyor. İşin ilginç yanı Sovyet tarzında alıştığımız sosyalist propagandasından ziyade daha kendilerine has bir çizgiyi benimsemeleri. Kabaca Sovyet pullarında işlenen konuların genelde sadelikten uzak ve 'ihtişamlı' olduğunu söyleyebiliriz. DAC pullarıysa tam tersi. Örneğin Nazilere karşı kazanılan zaferi ele alalım. Aşağıda iki ülkenin bu konuyu işlediği pullar yer alıyor. Her ikisi de kendi tarzlarında gayet başarılı tasarımlar. Ancak farkları net bir şekilde görülüyor.

Sovyetler sık sık kimi sosyalist ülkelerle olan ilişkilerine ithafen pul bastırıyordu. DAC ile olan ilişkileri için bastırdığı bu pulu, bir jest olarak DAC'ın tarzında bastırması, bu ülkenin kendine özgü tasarım anlayışının ne denli sağlam olduğunu kavramamızı kolaylaştırıyor.

DAC, diğer coğrafyalardaki anti emperyalist ve sosyalist mücadelelere siyasi olarak büyük destek verir. Özellikle Afrika, Latin Amerika, Asya ve Ortadoğu'daki müdahalelere, imkanları doğrultusunda en fazla dayanışma gösteren sosyalist blok ülkelerindendi. Bu desteğin her seferinde pullarla da taçlandırıyordu. Bu pullar hem az önce sözünü ettiğimiz stili hem de desteği çok net bir şekilde ortaya seriyor.

Sadece üç ülkeden örneklerle hem sosyalist blok hem de genel olarak filateli ve pul sanatı hakkında fikir sahibi olmaya çalıştık... Elbette her ülkeye değinemedik, dünyada Afrika ve Uzak Doğu; sosyalist bloktaysa Sovyetler ve Bulgaristan gibi yerlerin pulları daha uzun uzun konuşmaya değer. Pulların dünyasında her ülke ve coğrafya sürprizlere gebe. Hem bu dünyaya ait hem de bu dünyadan biraz kopuk bir yerlere girmek isterseniz, biraz pulların içerisine dalmak hiç de fena olmayabilir...