Türkçe-Kürtçe Sözlük 25 yaşında

Bu yıl da 21 Şubat Dünya Anadili Günü vesilesiyle birçok kentte çeşitli etkinlikler yapıldı, yapılıyor. Dil konusunda gösterilen hassasiyet, her 21 Şubat'ta ivme kazanıyor.
Bu yıl şöyle güzel bir zamana denk geldi: Zana Farqînî'nin hazırladığı Türkçe-Kürtçe Sözlük 25 yılını doldurdu. Ne var bunda, diye sorabilirsiniz. Bu soruya aşağıda cevap vermeye çalışacağım. Ancak daha önce 21 Şubat Dünya Anadili Günü ile ilgili küçük bir hatırlatma yapmakta fayda var sanırım.
21 Şubat'ın Dünya Anadili Günü seçilmesi, Pakistan'ın resmi dili olarak Urduca'yı dayattığı Bangladeş halkının protestolarına dayanıyor. 1952'de Pakistan’ın ‘tek dil’ dayatmasına karşı 'Bengal Dil Hareketi'nin 21 Şubat 1952'de yaptığı yürüyüşe güvenlik güçleri tarafından açılan ateş sonucu çok sayıda kişi yaşamını yitirmişti.
Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü'nün (UNESCO) 1999 yılında aldığı kararla 21 Şubat, “Uluslararası Anadili Günü” olarak kabul edildi.
21 Şubat Dünya Anadili Günü ilk kez 2000 yılında, dünya çapında çok dilli yaşamı ve kültürel çeşitliliği desteklemek amacıyla kutlanmaya başlandı. Bangladeş halkı ise bugünü hem “Uluslararası Anadili Günü” hem de “Şehitler Günü” olarak anıyor.

Bir hatırlatma daha: UNESCO’nun "Tehlike Altındaki Dünya Dilleri Atlası"na göre, Türkiye’de 18 dil veya lehçe yer alıyor, 15 dil ise yok olma tehlikesi altında. Tehlike altında olan diller arasında Kürtçe'nin Kirmancki/Zazaki lehçesi de bulunuyor. Genel anlamda Kürtçe, tüm yasaklamalara ve baskılara rağmen yok olmasa da, anadilde eğitim seçmeli ders dışında eğitimin yapılmaması ve resmi statüsünün olmaması nedeniyle risk altında olduğu dilbilimciler tarafından dile getiriliyor. 

Şu notu da düşelim: Dil Hakları Evrensel Bildirgesi 1996 yılında kabul edildi. Bildirgede, “Bütün halkların eşit dil haklarına sahip olduğu”, “Herkesin kamusal alan içindeki tüm faaliyetlerini kendi anadilinde yürütme hakkına sahip olduğu” ve “tüm halkların üzerinde yaşadıkları toprak parçası içerisinde kendi anadillerini resmi olarak kullanma hakkına sahip olduğu” belirtiliyor.

*

Zana Farqînî'nin Türkçe-Kürtçe Sözlük çalışmasına gelirsek...
25 yıl önce sözlük çıkarmak meşakkatli bir uğraştı. Soruşturmaları, gözaltına alınmaları hatta hapis yatmayı göze almak anlamına geliyordu. Zana Farqînî'nin bu koşullarda hazırladığı Türkçe-Kürtçe sözlük, Türkiye'de yayımlanan en kapsamlı sözlük oldu. Bir şekilde Kürtçe ile ilgilenen birçok kişinin başucu kitabı oldu. Farqînî, bu sözlüğü 3 yılda, gece gündüz çalışarak hazırladığını belirtiyor. Bu delilik gibi bir şey aslında. Yasaklı dilin sözlüğünü hazırlamak türlü belalara davetiye çıkarmak anlamına geliyor çünkü. Öte yandan, söylemeye gerek var mı bilmiyorum, Türkçe-Kürtçe Sözlük hazırlamanın ekonomik getirisi de sıfıra yakın bir yerde duruyor. O günlerin koşullarında böyle bir çalışmaya emek vermenin manevi kıymeti ise tartışmaya kapalı olmalı.

Kendisiyle yaptığımız sohbetten anlaşılıyor ki ilk gençliğinden başlayarak Kürtçe konuşmakta ısrar etmiş Zana Farqînî. Dönemin hukuksuz kararlarıyla meşhur Devlet Güvenlik Mahkemesinde (DGM) yargılanırken bile bu ısrarını sürdürmüş ve Kürtçe ifade vermiş.
Farqînî'nin bir tarafı müzisyen. Bir dönem Mezopotamya Kültür Merkezi (MKM) bünyesinde faaliyet yürüten arkadaşlarıyla müzik grubu kurmuşlar. Kürtçe şarkılar çalıp söylüyorlar elbette. Bu, Kürtçe ile daha yakından ilgilenmesine zemin hazırlamış. Farqînî, sohbet sırasında daha önce yaptığımız bir söyleşiyi hatırlatıyor: "Hatırlarsan benimle röportaj yapmıştın, demiştim ki, Kürtçe şarkı söyleyen, dengbêjlik yapan, Kürtçe müzikle uğraşan insanların asimile olma ihtimali neredeyse sıfırdır."
Ama esas olarak Kürtçe yayımlanan Welat gazetesinde çalışmaya başladığında karşılaştığı sorunlar, Kürtçenin bir sözlüğe ihtiyacı olduğunu hissettirmiş.
Ta Osmanlı döneminde hazırlanmış bir sözlükten haberdardır Farqînî ancak elinin altında sorduğu sorulara tam anlamıyla cevap olabilecek bir kaynak yoktur. Musa Anter'in 1960'lı yıllarda hazırladığı sözlük ve D. Îzolî'nin yurt dışında basılmış sözlüğü hariç.
5 yıl gazetecilik yapan Farqînî, dönemin en önemli ve bana sorarsanız yeri doldurulamayan kültür sanat dergisi Rewşen'de de çalıştı. Gazete ve dergi, günlük konuşmanın ötesinde bir dil terminolojisine ve bilgiye gereksinim duyuyor. Dil üzerine çalışmak ve kelimeler biriktirmek kaçınılmaz oluyor.
Zana Farqînî de kelimeler biriktirmeye başlıyor. Bir kitapta ya da makalede karşısına çıkan kelimelerin peşine düşüyor, yazara ulaşıyor, kelimenin esasını öğreniyor, aldığı notları biriktiriyor. Sonunda adı Kelime Avcısı'na çıkıyor.
Ancak bugünkü olanaklar 25 yıl önce yoktu. "Telefon ve faks vardı ama onlar da pahalıydı" diyor Farqînî. Araştırma yapmak için bir yere gitmek gerekiyor mesela ve onun için de para lazım. Dert, devletin Kürtçe üzerindeki baskılarıyla sınırlı değil yani.
Fakat imkansızlıklar anadilinin inceliklerini öğrenmek tutkusunun önüne geçemedi. Farqînî, kelime avcılığı yaptığı sırada biriktirdiklerini 3 yılda gece gündüz çalışarak, Türkiye'de yayımlanmış en kapsamlı Türkçe-Kürtçe Sözlük'e imza attı. Sözlük yayımlandığında Kürtler ve Kürtçeye ilgi duyanlar tarafından heyecanla karşılandı. Sözlük, başucu kaynak niteliğini kazandı.
3 yıl sonra bu kez Kürtçe-Türkçe Sözlük'ü yayımladı. 2007 yılında ise orta boy diye nitelendirdiği Kürtçe-Türkçe, Türkçe-Kürtçe sözlüğü hazırladı.
Farqînî, yaptığı sözlük çalışmalarını anlatırken D. Îzolî ve diğerlerini de hatırlatarak, "Onlar olmasaydı biz çok eksik kalırdık. Bu konuda yaptıkları çalışma, sarf ettikleri emek takdire şayandır. Haklarını teslim etmemiz lazım. Hani Kurmaci'deki söz gibi, bizim için iki taşı üst üste koydular. Yani bir temel attılar. O temel olmasaydı biz de belki bu çalışmaları yapamazdık" diyor.
Şimdi internette gerektiğinde başvurduğum birkaç sözlük var. Ancak Zana Farqînî'nin sözlüğünü hep elimin altında tuttuğumu söylemeliyim.

*

Dil için, yazıp çizenler için ve hatta dilin geleceği için sözlükler olmazsa olmazdır. Şimdi Kürtçe kitaplar basan birçok yayınevi, dijital platformlarda gazeteler, dergiler hazırlanıyor, Kürtçe okur yazar sayısında bir artıştan söz etmek de mümkün. Ancak Kürtçe gibi hiçbir statüsü bulunmayan bir dilin sorunları bunlarla bitmiyor. Dilin yaşaması ve nitelikli gelişmesi için başka şeylere de ihtiyaç var. Bu ihtiyaçlar nelerdir, sorusuna cevap veren Farqînî, Kürtçenin öncelikle bir statüye sahip olması gerektiğine dikkat çekiyor. 
Dikkat çektiği diğer sorunu ise şöyle anlatıyor: "1990'lı yıllarda Kürtçe okur yazar oranı çok düşüktü. Şimdi ise tam tersi. Kürtçe okur yazar oranında sayısal olarak bir çoğalma var ama Kürtçe konuşmada geriye dönüş var. Kuşaklar arası dil yitimi almış başını gidiyor. Çocuklara ve gençlere baktığımızda dilin ne durumda olduğunu görebilirsiniz. Bir dilin geleceğinden bahsedeceksek öncelikle çocuklara ve gençlere bakmamız lazım. Gençlerin ve çocukların kullandığı dil ne? Aile içinde hangi dil kullanılıyor? Bu geri dönüşün nedeni elbette asimilasyon, örgün eğitim, medya. Bu da yetmezmiş gibi Kürtçe prestijsiz hale getiriliyor, kriminalize ediliyor. Ebeveynler çocuklarının bu sıkıntıları yaşamasını istemiyor ve dil bilinci arka plana düştü. Oysa şunu sormak lazım: Kürtçesiz bir Kürtlük düşünülebilir mi?"

*

Malum, hükümet üniversitelerdeki Yaşayan Diller bölümü ile epey övündü. Aslında izleyebildiğim kadarıyla, başta şüpheyle yaklaşsalar da, Kürt gençleri de ilgi gösterdi bu derse. Bölüm birçok mezun da verdi şimdiye kadar.
Ama Kürtçe meselesi üniversitede bölüm açmakla bitmiyor elbette. Bu bölümden mezun olanların iş bulabilmesinin önündeki engellerin kaldırılması da gerekiyor.
Hükümetin Kürtçe haklarına ilgisi üzerine konuşan Farqînî, şunları söyledi: "Kağıt üzerinde bazı haklar tanınmış ama pratikte bu hakların kullanımıyla ilgili dolaylı engellemeler var. Buradan mezun olanlar, hiç değilse Kürtçe öğretmeni olmak istiyorlar ama atamaları yapılmıyor. İnsanların işe, aşa da ihtiyacı var. Mezun olduktan sonra iş bulma imkanın yoksa ilgi azalır, nitekim öyle oldu."
Farqînî, ayrıca Kürtçe tiyatro oyunlarının, konserlerin yasaklanmasına, mevsimlik işçiler ile inşaat işçilerinin uğradığı saldırılara da değinerek, "Çünkü Kürtçenin görünür olmasını hazmedemiyorlar ve hükümet de bunlara göz yumuyor" diyor.
15 Temmuz darbe girişiminden sonra Kürtlere ve Kürtçeye yönelik baskıların arttığını belirten Farqînî, birçok kurumun kapatıldığını, bu kurumlara üye olanların yargılandığını söylüyor.
Aslında Türkçe-Kürtçe sözlüğün hazırlandığı 25 önceki koşullar ile bugünkü koşullar arasında teknik olarak epey farklılık var. Ancak Kürtçe üzerindeki baskılar değişik biçimlerde ve amansız bir şekilde sürdürülüyor.
Bu baskılar nasıl bertaraf edilecek? Farqînî, baskılarla mücadele etmenin sorumluluğunu bütün Kürtlere yüklüyor: "Siyasetçiler, yazarlar, topluma öncülük edenler Kürt dili ile ilgili hassas davranmalı ve ilgileri toplumsal örnek olmalı. Ebeveynler evde çocuklarıyla Kürtçe konuşmalı. Kürtçenin yasal bir statüye kavuşması için herkes her alanda mücadele etmeli. Hem Kürt siyaseti hem de bir bütün olarak Kürtlerin motivasyonu ana dilde eğitim olmalı. Bu dile statü tanınmalı. Bunun mücadelesi devam etmeli. Gür sesle ve kitlesel olarak bir şeyler yapılmalı. Ben yine diyorum, neyin davasını güdüyorsan güt, ama ana dilinle mücadeleni yürüt. O zaman bir nebze de olsa asimilasyonu engelleyebilirsin, yavaşlatabilirsin. Asimilasyonu kendimize layık görmememiz lazım."
Zana Farqînî ile 25 yıl önceyi ve bugünü konuşurken, onca bedele rağmen esasında hiçbir şeyin değişmediği daha görünür oluyor. Hiç kuşku yok ki bu durum moral bozucu. Farqînî'nin hazırladığı sözlükten sonra bilimsel nitelikte birçok sözlük hazırlandı, bu da insanı Kürtçenin geleceği ile ilgili insana umut veriyor. En çok da bunun için, yayımlanmasını sevinçle karşıladığımız Türkçe-Kürtçe Sözlük'ün 25'inci yılını içten içe de olsa kutlamak gerekiyor.