Doç. Dr. Bilcan Gökce*

Urartu Krallığı’nda dinsel bir yapının oluşması Kral İşpuini döneminde gerçekleşir. Kral İşpuini, krallığın resmi tanrılar panteonunu oluşturur ve bunu da Van kentindeki Zimzim Dağı’nda konumlanan Meher Kapı kaya nişi içerisine yazdırır.

Nişin içinde iki kez tekrarlanan yazıtta, Urartu panteonunda kutsanan toplam 79 tanrı ve tanrıçanın adı ile bu tanrı ve tanrıçalara kurban edilecek hayvan türleri ve sayıları verilmiştir. İlk sırada yer alan Savaş Tanrısı Haldi, Urartuların baş tanrısıdır. Bunu Fırtına Tanrısı Teišeba ve Güneş Tanrısı Šiuni izler. Urartu dininde kutsanan tanrılar sadece Meher Kapı’dan bilinmez. Urartu kralları izlemiş oldukları işgal politikası ile hem sınırlarını genişletir hem de askeri sefer düzenledikleri bölgelerin halklarını ülkelerine getirirler. Gerçekleştirilmiş olan bu tehcir ile birlikte yeni gelen halkların tanrıları da Urartu panteonundaki yerini alır. Bunlar; I. Argişti dönemine ait bir yazıtta adı geçen Tanrı Ivarşa; Gövelek yazıtında Tanrı Assur ve Ayanis Tapınak yazıtında Tanrı Eiduru olarak karşımıza çıkar.

URARTULARDA TAPINAKLAR VE AÇIK HAVA KUTSAL ALANLARI

Urartu topraklarında dini ritüellerin gerçekleştirildiği mekanların başında tapınaklar gelir. Tapınak yapılarını Ayanis, Yukarı Anzaf, Çavuştepe, Toprakkale, Erzincan/Altıntepe, Aznavurtepe, Körzüt, Kayalıdere, Bastam ve Werachram gibi merkezlerden biliyoruz. Tapınak cellalarının iç duvarları zaman zaman resimler ile süslenmiştir. Hemen hepsinin önünde açık bir avlu yer alır. Ritüellerin gerçekleştirildiği bir diğer alan da açık hava kutsal alanlarıdır. Bunlar; stellerle bağlantılı olan Analıkız, Erzincan/Altıntepe, Bostankaya, kapılar ile ilişkili olan Meher Kapı, Yeşilalıç ve mezarlarla bağlantılı olan Madavank açık hava kutsal alanlarıdır.

MEZAR TİPİ VE GÖMÜ GELENEKLERİNE YANSIYAN SINIF FARKLILIĞI...

Urartuların yaşadıkları coğrafyaya getirdikleri yeni anlayışlardan birisi de mezar mimarisinde izlenebilir. Başlıca mezar tipleri arasında kaya mezarlar, yer altı oda mezarlar, taş sandık mezarlar, basit toprak mezarlar yer alır. Ayrıca urneler ve küplere de gömüler yapıldığını biliyoruz. Urartu topraklarında yaşayan insanlar farklı inanış ve geleneklere sahip olduğu için bu durum mezar mimarilerinin plan ve işçiliğine de yansımıştır. Mezar tiplerinden, çok odalı ve büyük boyutlu kaya mezarlarının en çarpıcı örnekleri Van Kalesi’nde bulunur. Urartu’da yakarak ve yakmadan gerçekleştirilen iki tür gömü geleneği söz konusudur. Aynı mezar ya da aynı nekropolde farklı gömü geleneklerine rastlanması farklı inanış ve geleneklerden kaynaklanır. Urartu Krallığı’nda var olan sınıf farklılığı, mezar tipleri ve gömü geleneklerine de yansır. Kral sülalesinden olan kişilerin mezarları daha iyi bir işçiliğe sahip olup, ölü armağanları açısından da daha zengindir. Urartu topraklarında yaşayan halk ise farklı mezarlıklara gömülmüşlerdir. Nitekim Van’da bulunan ve kazısı yapılmış Altıntepe Nekropolü ile Kalecik Nekropolü önemli birer halk mezarlığıdır.

Urartu kültüründe ölümden sonra yaşam inancı etkindi. Dolayısıyla dini ritüellerde bu inanca bağlı olarak şekillenmişti. Urartular, hasat zamanı (bağbozumu), tahta çıkış törenleri, sefere çıkma ve askeri zaferler sonrasında bir dizi dini ritüel yapardı. Bu ritüellerin ortak noktası, tanrı-tanrıçalara hayvan kurbanı ve ziyafet temalarıdır. Bazı Urartu mühür baskılarında kral, arkasında güneşliğini taşıyan hizmetkâr eşliğinde ilerlerken betimlenmiştir. Bu sahne, kralın ve hizmetkârının dini merasimlerin yapılacağı alana ilerlediği şeklinde yorumlanır. Ayrıca Urartu’nun çağdaşı olan Asur yazıtlarında Urartu yöneticilerinin giydiği, kenarları “sibtusumurdû ?” ile tutturulan “9 ayin giysisinin” bahsi de geçer. Büyük olasılıkla merasim öncesi kral, hizmetkarlar ve din görevlileri ritüel için hazırlanmış kıyafetlerini kuşanıp dini uygulamaların yapılacağı alana gidiyor.

URARTU DİNİ MERASİMLERİ: TANRILARA ADAK EŞYA SUNUMU, HAYVAN KURBANI...

Urartu dini ritüellerinin önemli bir parçasını da tanrılara hayvan kurbanı oluşturur. Tapınaklarda ve açık hava kutsal alanlarında kurban kanının aktığı kanalların varlığını biliyoruz. Ayrıca hayvan kurbanı için hazırlanmış sunaklarda mevcuttur.Su, şarap, hayvan kanı ya da süt ile yapılan sıvı libasyon ritüeli de oldukça önemlidir. Libasyon ritüeli, zaman zaman müzik eşliğinde de yapılıyordu. Sıvı libasyonunda kullanılan kaplar arasında küpler, testiler ve metal kazanlar yer alırdı. Urartu görsel sanatında metal kemerler üzerinde betimlenmiş sıvı libasyonu sahnelerinde bu kap tiplerini görebiliriz. Dini merasimler de sıvı libasyonu kadar kuru libasyon da önemli bir yer tutar. Ayanis Kalesi tapınak alanında bulunan ocak ve üç adet küp içerisindeki arpa ve buğdayın, kuru libasyon merasiminde kullanıldığı kabul edilir. Urartu dini yaşamında gerçekleştirilen diğer merasimler arasında tanrılara adak eşyası sunumu ve mezarlık alanlarında uygulanan ölü yemeği ritüeli de bulunur.

Dini merasimlerde kadın din görevlileri çoğunlukla kurbanlık hayvan getirme, tapınma ya da sıvı libasyonunda görülür. Erkek din görevlileri ise açık hava tapınım alanlarında steller önünde hayat ağacı dölleme sahnesinde dua ederken veya ritüelin yapıldığı alana hayat ağacını taşırken resmedilmiştir. Bunların yanı sıra dini ritüeller esnasında dua veya ilahi okuyan, kurban kesen veya sunan, tanrıya silah sunusu yapan ve sunu silahlarının depolanması görevini yürüten din görevlilerinin varlığından da haberdarız.

Urartu inanç sistemi ve ritüelleri, krallığın yıkılması ile birlikte daha sonraki süreçlerde bölgede yaşayan toplumlar tarafından ya silinmiş ya da kendi inançlarına uydurulmuştur. Nitekim Urartuların tanrıları için dini merasimlerini gerçekleştirdiği Analı Kız açık hava kutsal alanında bulunan kanalın, günümüzde bölge halkı tarafından dilek taşı olarak kabul görmesi bunun güzel örneklerindendir.

*Iğdır Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü