Ellerimizi sık sık yıkamaktan poşet yıkamaya uzanan salgından korunma tedbirleri, toplumsal düzeyde kapanmaları da beraberinde getirdi. Covid-19 olmamak ilk yapılması gerekendi bunlar ancak Covid-19 olduysak bunu nasıl bilecektik? Uzmanlar sahadaki gözlemler ve araştırmalar uyarınca hızla belirtileri sıraladı. Bu süreçte virüsün genç nüfusta daha az görülmesi, en azından bilindik semptomlar uyarınca, yürekleri ferahlatsa da geçen bir 1,5 yıldan sonra hastanelerden, ulusal verileri yayınlayan kuruşlardan ve virüsün etkilerini incelemeyi sürdüren bilim insanlarının araştırma bulgularından sorunun sadece virüse yakalanmakla kalmadığının iki örneği ortaya kondu: Uzamış Covid ve Covid’in bilişsel becerilere etkisi. Salgın döneminde önem kazanan bir diğer unsur güvenilir ve düzenli veriye erişim Bu noktada pek çok haber kuruluşu sık sık verileri okuyucusuna sunuyor. Bunun son adımdaysa Google’ın harita özelliğini kullanarak nüfus hareketliliğini de içeren Google Haber Covid Haritası uzantısıyla atıldı.
UZAMIŞ COVİD GENÇLERİ VE ÇOCUKLARI DA HEDEF ALIYOR
Covid-19’un tedaviyle iyileşme sürecine yönelik tahminler kat edilen yolla hesaplanabiliyor. Genellikle referans verilen 14 gün. Hatta Türkiye’de bu sürenin iş verenlerin talebiyle 10 güne kadar indirildiği de biliniyor. Genel durum böyleyken tıp dünyası yeni bir duruma dikkat çekiyor: Uzamış Covid.
Uzamış Covid, Covid-19'a yakalanıp iyileşmiş̧, ancak hâlâ enfeksiyonun kalıcı etkilerini bildiren ya da beklenenden çok daha uzun süredir (en az bir ay) olağan semptomları olan kişilerin durumunu tanımlamak için kullanılıyor. Türkiye özelinde henüz kaç kişinin Uzamış Covid yaşadığı bilinmiyor. Bu noktada İngiltere’den gelen verilerse yol gösterici.
İNGİLTERE’DE 920 BİN YETİŞKİN VE 31 BİN ÇOCUK UZAMIŞ COVİD
İngiltere Ulusal İstatistik Bürosu’nun (ONS) bu hafta açıkladığı verilere göre göre ülkede 945 bin kişi Uzamış Covid belirtilerine sahip. Dikkat çekici olan çocuklarda da bu durumun görülmesi. ONS, en az 34 bin çocuk ve gencin Uzamış Covid-19 bulgularıyla mücadele ettiği kayıt altına almış. Bu vakaların 11 bini 2-11 yaş grubundaki, 23 bini 12-16 yaş grubundaki çocuklardan oluşuyor. Çocuklarda yaygın olarak görülen belirtiler kronik yorgunluk ve nefes darlığı. Üstelik durumun daha yaygın ve kalıcı olabileceği konusunda bilim insanları uyarıyor. Harvard Üniversite’nde çalışan Epidemiyolog Dr. Eric Feigl Ding, asemptomik ya da hafif geçirseler bile özellikle gençlerin Uzamış Covid ile yüz yüze kalabileceğini söylerken ABD Ulusal Sağlık Enstitüsü Direktörü Dr. Francis Collins bu durumun yüzdelik olarak karşılığını veriyor. Collins, geçtiğimiz nisanda Kongre’ye yaptığı sunumda uyku süresinden, konsantrasyonuna kadar pek çok alanda hayatı doğrudan etkileyen Uzamış Covid'in çocukların en az yüzde 11-15’inde kalıcı sonuçlar bırakabileceğini söyledi. Bu çerçevede İngiltere’den gelen veriler hem endişeye hem de çözüm bulmak için bilim insanların laboratuvarlara kapanmasına neden oluyor.
Bu bilimsel çabanın neden önemli olduğunu Yale Üniversitesi Tıp Fakültesi’nde Öğretim Üyesi olan doğuştan ve uyarlanabilir bağışıklık çalışan Prof. Dr. Akiko Iwasaki şöyle açıklıyor: "Çığır açan enfeksiyonlar nadirdir, ancak Uzamış Covid’i bu kategoriye koyabiliriz."
Iwasaki, aşılanmış kaç kişinin Uzamış Covid’e yakalandığını bilmediklerini, çünkü ABD Hastalık Kontrol ve Koruma Merkezi’nin (CDC) bu tür verileri toplanmadığını da hatırlatıyor.
Tıp dünyası bu durum karşısında alınacak tedbir ve çözümleri araştırırken Uzamış Covid’e yakalanmış insanların hayatlarının hiç kolay olmadığını söylemek gerekiyor. Örneğin İngiltere’de Uzamış Covid belirtisi yaşadığını ifade eden bir sosyal medya kullanıcısı durumunu şöyle ifade ediyor: "Geçtiğimiz 4 aydan bu yana Uzamış Covid’e sahibim ve hayatımla ne yapacağımı bilmiyorum. Çalışamıyorum, evden çok nadir çıkıyorum. Bu konuda online bir engelli topluluğu olduğunu biliyorum, ancak bu çok boğucu ve moral bozucu. Henüz 24 yaşındayım, hayatın bu olmaması gerekiyor."
COVİD-19 BİLİŞSEL KAPASİTEDE HASARA NEDEN OLUYOR
Bilim dünyası bir yandan Uzamış Covid konusunda çalışmalar yaparken, bir yandan da Covid'in etkileri üzerine araştırmalarını sürdürüyor. Bu araştırmalardan biri Nisan-Aralık 2020 arasında İngiltere’de gerçekleştirildi. Nöroloji, psikiyatri, psikoloji bilim dallarından gelen bir grup bilim insanı, “Covid-19, hasta olan ve hastalığı atlatan kişilerin çalışma hafızası, konsantrasyon, problem çözüm becerilerini etkilemiş midir?” sorusuna yanıt aradı.
Araştırmada Covid'i evde ya da hastanede geçirmiş 81 bin 337 kişinin özel sorular soruldu, testlerden geçirildi. Araştırma sonucunu ortaya koyan makale Temmuz 2021’de yayınlandı.*
Araştırma sonucunda aktif artık belirti göstermeseler dahi, ağır ya da hafif olmak üzere hastaların bilişsel kapasitesinde, yaş, cinsiyet, etnik köken, eğitim düzeyi, önceki tıbbi geçmiş dikkate alındığında bile, Covid'in bilişsel gerilemeye neden olan bir tahribat yarattığı sonucuna varılmış. İncelemede grupların solunum sorunu yaşamasa da, evde tedavi olsa da
hasar oluştuğu görülürken, oransal olarak en büyük tahribat vantilatöre bağlı hastalarda olduğu görülmüş. Özetle araştırma, Covid'i atlatsanız dahi, bilişsel tahribat yaşamış olabilirsiniz diyor.
GOOGLE HABER’İN COVİD SAYFASI
Bilim dünyası virüsün insanlar üzerindeki etkisi ve tedavi için uğraşırken, bazı platformlar kullanıcılarına Covid ile ilgili küresel ve güvenilir veriler sunan adımlar attı. Bu bağlamda en sık ziyaret edilen site genel ve ülke bazlı; günlük, aylık; vaka, vefat sayısı ve oranlarını paylaşan Worlometers’ti. Diğer dikkat çeken adımsa Google’dan geldi. Google daha önce var olan haber alanını güncelledi ve Google harita özelliğinden faydalanarak kullanışlı bir site hazırladı. Sitenin üst kısmında dünya haritası yer alıyor. Bu kısmın üzerine geldiğinizde ülke adı, vaka ve vefat sayısına erişmek mümkün. Haritada ülkeyi tıkladığınızdaysa güncel vaka, vefat ve genel istatistiklerin yanında aşılama oranı, kullanılan aşıyı ve uygulanan dozları görmek mümkün. Google'ı diğer sitelerden ayıran diğer bir özellikse sayfanın en alt kısmında yer alıyor. Google Haritalar aracılığıyla, iki yıl dikkate alınarak perakende, market, eczane ve park gibi alanları içeren hareket yoğunluğu istatistikleri hazırlanmış. Örneğin genel Türkiye’yi işaretlediğinizde en altta karşınıza bir grafik çıkıyor. Grafikte 19 Temmuz 2020’de market ve eczaneye gitmenin referans değerine baktık. O tarihte yüzde 10 iken 19 Temmuz 2021’de bu değer yüzde 98 olmuş. Yani bir yıl öncesine göre Türkiye’de Google kullanıcılarının market ve eczaneye gidişinde ciddi oranda artış var.
Öyle görünüyor ki bundan sonra daha uzun süre ve hayatın her alanında Covid 19'un sonuçlarını anlamaya çalışacağız.
*) Söz konusu makale: Adam Hampshire ve diğeleri, “Cognitive Deficit in People Who Have Recovered From Covid-19”, EClinical Medicine, 2021.