Aralık ayının en güzel yanı listeler. Yıl sonu değerlendirmeleri hem hafıza tazeliyor hem de tatlı bir rekabet yaratıyor. Kim hangi listeye girebildi, kim giremedi. Yıl boyunca satış, gişe gibi rakamsal verilerle kendini ispat etmiş olsa bile, şu kesin ki herkes ‘yılın dikkat çekenleri’ listelerine girmek ister. Tıpkı ne kadar popüler olursa olsun ve ne söylerse söylesin aslında her sanatçının eleştirmenler tarafından beğenilmek, itibarlı ödüllerden bir ikisini evine götürmek istemesi gibi.
Bizde bu listeler yılın son günlerinde yayımlanır. Batı dünyası ise Aralık’a girer girmez listelerini okurlarıyla paylaşır. Nitekim Amerika’daki New York Times (NYT) ve İngiltere’nin Guardian’ı listelerini yayına koydu. Özellikle, yılbaşı alış verişinin önemli bir parçası olan kitap dünyası için durum böyle. Yani ‘yılın en iyi kitapları’ listeleri bu yayınlar için olmazsa olmaz. Bizde de benim görebildiğim kadarıyla ilk listeyi Sabitfikir yayımladı: ‘2016’nın öne çıkan 50 romanı’. İdefixe’in kitap tanıtım organı olarak onlar da bu işi yılbaşı alışverişlerine katkı sunabilecek bir zamanlamayla yapmış oldular.
The Guardian, işin çapını epey büyütmüş. Ne de olsa internette yer sorunu yok... Çocuk kitaplarından yemek kitaplarına, müzik kitaplarından siyaset kitaplarına kadar neredeyse her kategoriyi ayrı ayrı değerlendirmiş. Guardian gazetesinin ciddiyetine yakışır bir tavır. Üstelik liste yapmak yerine her kategoriyi bir değerlendirme ‘yazısı’ ile ele almış. Bu da entelektüel anlamda tatmin edici bir duruş sergilemeyi sağlıyor. Bakmak mümkün değil, okumak zor; ama olsun…
New York Times ise her zamanki gibi iddialı, cesur ve özgüvenli. Sadece 10 kitaplık bir liste yayımlamış durumda. İngilizcede yayımlanan yüz binlerce kitabın içinden en iyi 10 başlığı seçmek epey zorlu bir iş. Ama NYT bunu hep yapıyor.
Bu işin en zor yanı, dışarıda kalacak kitaplara karar vermektir. Çünkü ‘çok iyi’ olduğunu düşündüğünüz bir dolu kitap vardır ve siz kendinizi 10 diye sınırladıysanız çoğunu dışarıda bırakacaksınız demektir. Listeye gireceklerden çok, girmeyeceklere karar vermek zordur. Bu yüzden de her zaman kalabalık bir liste yapmak, yani mesela ‘en iyi 50’yi, hatta ‘en iyi 100’ü seçmek daha kolaydır. Böylece hem vicdanınız rahat eder, hem de ilişki ağınız. Çünkü kim olursanız olun listeye girmeyenlerin husumeti sizi bir şekilde bulur. Ama etkili bir listenin sırrı, tabii ki kısa olmasıdır. NYT de bunu çok iyi bilen bir yer olduğu için 10’dan şaşmamış vaziyette.
İyi bir listenin en önemli iki koşulundan biri, bu kısalık meselesi. Diğeri ise kimin hazırladığı. Dünyada ‘list mania’ denilen şey çok uzun zamandır var. Bize hayatı kısaltıp özetleme şansı verdikleri için belki, işler karmaşıklaştıkça bu listeleri daha fazla sever olduk. Kitap dünyasında da listelerin özel bir yeri vardır. Saygın uzmanlar tarafından hazırlanan listeler ilgi görür. Ama daha önemlisi az tepki çeker. Sorumluluğu bu saygın isimlere devretmek her zaman garantili bir yoldur. Bu nedenle mesela The Independent, kağıda basıldığı yıllarda uzun soruşturmalar yayınlardı. ‘Yılın en iyilerini’ İngiltere’nin ‘en tanınmışlarına’ sorardı. Diğer bir yol da listeyi bir seçici kurula yaptırmaktır ki, tepki çekmemek bakımından en iyi yöntem budur. Nitekim Sabitfikir 50 romanlık listesini böyle hazırlamış.
NYT ise seçimi kendi editörlerine yaptırmış. Girişinde ‘New York Times kitap eki editörlerinin seçtiği 10 kitap’ deniyor. Bir isim listesi yok. Dolayısıyla isimlere değil kurumun kendisine ait bir liste. Tüm gücü ve saygınlığı ve tepkileri bizzat New York Times markasıyla göğüslüyorlar. Kendine ve editörlerine güvenen bir duruş. Kışkırtıcı bir özgüven gösterisi. Ama zaten NYT, her zaman böyle yapar. (İtiraf ediyorum: Radikal Kitap’ı hazırlarken biz de NYT’yi örnek alıp yıllarca böyle yaptık…)
Söz konusu listede beş roman, beş de edebiyat dışı kitap var. Dengeli davranmışlar. Romanlar hakikaten yılın en çok ilgi çeken kitapları. Biri Booker’ı kazanan Vegeterian. Diğeri aynı ödülün listesine giren belki de en ilginç kitap North Water; bir diğeri ise ABD’de bu yıl politik içeriğiyle de çok ilgi çeken ülkenin karanlık sırlarına eğilen bir fantezi The Underground Railroad. Edebiyat ve edebiyat dışı kitaplar eşit sayıda yer almış listede. Oysa Frankfurt Kitap Fuarı’nda söylendiği gibi, bu yılın daha çok edebiyat dışının yılı olduğu fikrine göre kantarın topuzu araştırma incelemeden yana kayabilirdi. Hakikaten son yıllarda dünyadaki politik çalkantılar ve küresel düzenin değişmekte olduğu kanısı okuma tercihlerini de etkilemeye başladı. Mültecilerden bölgesel savaşlara ve küresel gerilimlere, çevre felaketlerinden doğal afetlere yaşanan onca şey edebiyat dışı kitapları eskisinden daha popüler kıldı. NYT listesinde de bu politik çalkantıların etkisini görebiliyorsunuz. İlk ve en güzel örnek ‘Dark Money’, ismiyle müsemma bir kitap. Evicted: Poverty and Profit in The American City ise yoksullara, en alttakilere bakan bir kitap. The Return ABD’li okurun pek de umursamayacağını sanacağımız bir konuyu, devrilmiş bir diktatörün mahvolmuş ülkesini, Libya’yı anlatıyor. Ama mesela Existansialist Cafe bu üçünden farklı, edebi bir inceleme. Son yılların popüler bir başka türüne, edebiyat ve edebiyatçılar hakkında yazılan kitaplar ailesine ait…
Yani NYT listesi 10 kitapta bize geçen yılın temel tercihlerini ve bu alanlarda yazılan en iyi kitaplardan bazılarını hatırlatıyor.
Bu yılın öncü listesi kabul edeceğimiz Sabitfikir’in roman seçkisi de aslında öyle. Geçen yıl okuyup da çok beğendiğim Kuşlar Yasına Gider, Gölge, Kırmızı Saçlı Kadın gibi bütün romanları bu listede buldum. Tabii çok konuşulan ama pek beğenmediğim kitaplar da var. Ama zaten listenin başlığı ‘en iyiler’ değil, ‘dikkat çekenler’.
Aralık sonuna kadar daha pek çok liste göreceğiz. Ama korkarım pek azı ‘edebiyat dışı’na değinecek. Oysa dünyadaki eğilim hakkında söylediklerimiz misliyle Türkiye için geçerli. Ne var ki kimileri Türkiye entelektüellerinin yeni fikirler geliştirip iddialı kitaplar yazmakta tereddütlü olduğunu savunuyor. Ben bundan çok emin değilim. Evet çığır açıcı incelemeler, düşünsel metinler görmüyoruz pek. Ama tarih, güncel politika gibi konularda çok iyi kitaplar yayımlanıyor. Çok da okunuyorlar. Umarım listeleri hazırlayanlar, bu kitapları da ihmal etmez…