İZMİR - Mülteci meselesi siyasetin ana gündem maddelerinden biri ve uzun yıllar da böyle olmaya devam edecek gibi görünürken, dünyanın en çok mülteci barındıran ülkesi olan Türkiye’nin de bu meseleye akılcı ve hakkaniyetli çözümler üretmesi bekleniyor. Ancak merkezdeki partilerin yapısal sorunları gidermek yerine, ‘öteki’ni işaret etmeye başladıkları bu süreçte ne yazık ki konu ırkçı siyasetin inisiyatifine terk edilmiş durumda.

Yaşadığımız dönemde insanlık krizine dönüşen mülteci meselesinin uluslararası boyutlarını, sağ popülizme karşı solun nasıl bir tavır alması gerektiğini ve konunun çözüm imkanlarını insan hakları hukukçusu, avukat Ali Deman Güler ile konuştuk.

‘GÖÇ İNSANLIK TARİHİNİN, MÜLTECİLİK İSE KAPİTALİST ÇAĞIN BİR ÜRÜNÜ’

Uzun yıllardır insan hakları ve mülteci hukuku alanında çalışıyorsunuz. Sizce dünyada ve Türkiye'de insanlık krizine dönüşen mülteci meselesindeki ırkçı popülist siyasete karşı sol neden etkili bir politika geliştiremiyor?

Mülteci meselesinin çözümüne yönelik solun neden etkili bir politika geliştiremediğini sorgulamadan önce solun bu konuda nasıl bir yaklaşımı olması gerektiğini konuşalım isterseniz. Sosyalistler, hepimizin bildiği üzere, emek sömürüsünün son bulduğu, sınıflı toplumun ortadan kalktığı, devletin tedrici olarak sönümlendiği bir dünya için mücadele ederler. Sosyalist solun bu bağlamda tarihi henüz birkaç yüzyılı bulan ulus devletleri ve bunlarca çizilmiş siyasal sınırları aşan apayrı bir dünya tahayyülü vardır. Dolayısıyla kapitalist dünyanın reel politiği ile sosyalist fikriyatın gelecek kurgusu arasındaki fark bugün sizin sorduğunuz sorunun cevaplarını içinde barındırıyor.

Örneğin, sosyalistler için kapitalist dünyanın çizdiği siyasal sınırlar hiçbir anlam ifade etmez. Buna göre dünyadaki temel çelişki emek ve sermaye arasındadır. Bu bağlamda Komünist Manifesto'da söylendiği gibi "işçilerin vatanı yoktur!" Dolayısıyla tüm dünya proleterlerinin sınıf mücadelesi etrafında birleşmesini öngören bir ideolojinin kapitalist dünyanın ulus devlet sınırlarıyla doğrudan bağlantılı olan ‘mültecilik’ gibi bir kavrama parlamenter siyaset içinde yanıt verirken zorlanması kadar doğal bir şey olamaz.

İnsanlık tarihi aynı zamanda bir göç tarihi…

Evet, yeri gelmişken sıklıkla yapılan bir hatayı düzeltelim o halde. Göç, insanın dünya üzerinde yaşamaya başladığı ilk günden beri var olan bir olgudur, hatta bir bakıma evrimseldir. İlkel toplumda da feodal toplumda da kapitalist toplumda da var olmuştur. Bugün gibi yarın da var olmaya devam edecektir. Mültecilik ise devlet sınırlarının belirginleştiği, kulun vatandaş olduğu, ulus devletlerin güçlü sınır denetimlerine başladığı henüz çok yakın bir tarihsel dönemin meselesi. Şöyle diyelim, insan yeryüzü üstünde yetmiş bin yıldır yaşıyorsa, mültecilik taş çatlasın yüz elli yıllık bir konu. Dolayısıyla yetmiş bin yıllık göç olgusuyla yüz elli yıllık mülteciliği birbirinden ayırmak gerekir. Göç insanlık tarihinin, mültecilik ise kapitalist çağın bir ürünüdür diyebiliriz.

‘1951 MÜLTECİ SÖZLEŞMESİNİN KURGUSU 73 YILDA ÇÖKTÜ’

Avrupa Birliği (AB) gibi siyasal aktörler iltica hukuku kavramlarını işine geldiği şekilde kullanırken göç ve mültecilik terminolojisine ilişkin bir kargaşa da yaşanıyor. Peki, mülteciler uluslararası hukuk tarafından nasıl tanımlanıyor?

Benim de uzun süredir üzerinde düşündüğüm bir konu bu. Elimizde burjuva hukukunun 1951 Sözleşmesi tanımı dışında bir veri yok. Buna göre kabaca ‘dini, milliyeti, belirli bir toplumsal gruba üyeliği veya siyasi düşünceleri nedeniyle zulüm gören veya göreceği korkusu ve endişesi taşıyan, bu sebeple ülkesinden ayrılan/ayrılmak zorunda bırakılan kişi’ diye tanımlanıyor mülteciler. Bu tanım, adil bir dünya hayali kuran bizler için başlı başına bir sorun. Öncelikle tanımın çerçevesi çok dar. Örneğin, kıtlık çeken bir ülkenin yurttaşı açlıktan ölecek duruma gelse bile mülteci olmaya hak kazanamıyor, uluslararası hukuk onu korumuyor. Mülteci Sözleşmesi'nin üzerinden geçen 73 yılda metnin ana kurgusu çöktü. Küreselleşen yağmacı kapitalizm dünyayı yaşanmaz bir yer haline getirdi. Mesela bugün iklim mültecileri diye bir kavram oluştu. 2050 yılına kadar içinde Fiji ve Solomon Adaları’nın bulunduğu beş ülke sular altında kalacak. Milyonlarca insan bu felakette yurtlarını yitirecek. Vatansız kalacak bu halklar için mevcut uluslararası hukuk bir koruma sağlamıyor, onlara mültecilik statüsü vermiyor.

‘SİSTEM, MİLYONLARCA YURTTAŞI MÜLTECİ İŞÇİ SOPASIYLA TEDİP EDİYOR’

Peki, siz genel olarak ülkemizdeki mültecileri nasıl tanımlıyorsunuz? Bununla birlikte Türkiye’de siyasal rejimin mülteci politikalarını nasıl anlamalıyız?

Ben ülkemize gelmiş, çoğu Suriyeli, milyonlarca insanı ‘güvencesiz göçmen proleterler’ olarak tanımlıyorum. Bu grubun tümünün işçi sınıfına dahil olmadığı elbette aşikar. Fakat ‘Erdoğan Devletinin’ mültecileri konumlandırdığı yer tam olarak burası. Bir ikame topluluktan bahsediyoruz. Ekonomik ve siyasi ikame rejimine tabi bir grup bu. Düşük ücrete, kötü çalışma koşullarına, sendikalılığa karşı Türkiyeli proleterleri ikame ediyor. Suriyeliler olmasa fabrikalar durur diyen ahlaksız zihniyet buradan besleniyor. Çalışma izni sayılarına bakın lütfen. Bu insanların sigortasız şekilde, asgari ücretin altında kalan maaşlarla, azami çalışma sürelerinin çok üzerindeki saatler boyunca çalıştırıldığını bilmeyen var mı? Sistem işte milyonlarca yurttaşı bu mülteci ikame işçi sopasıyla tedip ediyor. İşin ekonomik ikame boyutu bu… İnsan haklarına, uluslararası hukuka, anayasaya aykırı binlerce uygulamayı da mültecileri üzerinize salarım diye AB ve uluslararası siyaset nezdinde görünmez kılıyor. Bu sayede sistem, mülteci meselesini kişi hak ve özgürlüklerine yedeklemiş oluyor. Fiilen çökmüş uluslararası insan hakları rejimi de bu aşağılık durumu kabulleniyor. Mültecilerin ikame rejimi dediğim uygulamadaki siyasi rolü de bu. İşte sol siyasetin önündeki görevin bu gerçekleri halka anlatmak; durumu “mücadelede ortaklaşmamız gereken mültecilerdir, karşı çıkılması gereken ise iktidar ve kapitalizmin mülteci yaratan politikalarıdır” diye ifşa etmek olduğunu düşünüyorum. Tabi bu dilin yozlaşmış sağ söylemin dışlayıcı ve düşmanlaştırıcı diskuru kadar kolay kurulamayacağını, yurttaş nezdinde karşılık bulması için yoğun çaba gösterilmesi gerektiğini kabul etmemiz gerekiyor.

‘KILIÇDAROĞLU'NUN ‘GÖNDERECEĞİZ’ SÖZÜNÜ HATIRLAYIN’

Sanırım bu yanıt baştaki ırkçı popülist siyasete karşı solun etkili politika geliştirmesinin önündeki zorlukları açıklıyor. Peki, bu güçlükler, ırkçı popülist söylemlere teslim olup zaman zaman da benzer politikalar üretmeyi haklı kılar mı?

Ben sınıf perspektifi olmayan bir siyaseti sol olarak adlandırmaya karşıyım. Bu açıdan, hadi adını açıkça analım CHP, olsa olsa burjuva demokratik değerleri savunan bir kitle partisi olarak adlandırılabilir. CHP'den ulus devlet sınırlarını inkar eden, emeğin serbest dolaşımını, enternasyonalist güç birliğini savunan bir yaklaşım beklemek makul de mantıklı da değildir. Ancak, sıkıntı da esasen burada başlıyor. CHP demin yetersizliğinden dem vurduğumuz 1951 Sözleşmesi'nin bile gerisinde tutum alan bir parti oldu. Kılıçdaroğlu'nun defalarca ‘göndereceğiz’ sözünü kullanmasını hatırlayın. Geri gönderme yasağı gibi temel, aksine işlem yapmanın mümkün olmadığı bir "jus cogens" normu dahi popülizm uğruna feda edebilen bir bakış bu.

‘CHP, IRKÇILARI TALTİF EDİYOR, MAKAMLA ONURLANDIRIYOR!’

Bu bağlamda CHP’nin özellikle cumhurbaşkanlığı seçimlerinde ırkçı bir partiyle aynı söylemleri kullanmasını nasıl değerlendiriyorsunuz?

Kapalı kapılar ardında meselenin en ırkçı kanadını teşkil eden Ümit Özdağ gibi bir kişiye bakanlık verebilen bir anlayışa söylenecek çok da bir söz yok aslında. Bu basiretsiz siyasi bezirganlık olsa olsa politika kısırlığı, kadro kalitesizliği ve siyasi körlük ile açıklanabilir. Yalnız bir o kadar vahimi de CHP'nin güncel durumunda saklı bence. Bugünkü CHP yönetiminin yerel seçimlerde iki üç fazla belediye almak adına düştüğü acziyet mutlaka tartışılmalıdır. Ben mültecilere iş yeri ruhsatı vermiyorum, sularını on kat pahalıya satıyorum diyen Tanju Özcan'ı Bolu'ya; mültecilerin nikah ücretini yirmi dört kat artırdım, onları göndereceğim diyen Burcu Köksal'ı Afyon'a belediye başkanı yapan da bugünkü Özel'in CHP'si. Burada Kılıçdaroğlu'ndan Özel'e devamlılık arz eden bir siyasal patern olduğunu görüyoruz. Artık kabul edelim ki bu sağcı duruş, CHP'nin mülteci konusundaki tercihi, genel geçer siyaseti olmuştur. Yoksa bu iki belediye başkanının uygulamalarının CHP tarafından tepki görmesi, bu rezilliğe kurumsal olarak karşı çıkılması beklenirdi.

Söz konusu açıklamaları Avrupa'da herhangi bir ırkçı parti yetkilisi yapsa mahkemeden ceza alır, üyesi oldukları ırkçı partiler dahi kamuoyu tepkisinden sakındıkları için böylelerinin üyeliklerini derhal sonlandırır. Bizde ise CHP, adı geçen bu ırkçı siyasetçileri taltif ediyor, makamla onurlandırıyor. Söz konusu açıklamaları bırakın kınamayı, bunlara bir düzeltme dahi yapamıyor. Bu durum hem siyasi acziyet hem de sözün en usturuplu hali ile ayıptır. Bir insanın suyuyla, ekmeğiyle, evi ve evliliği ile uğraşmaktan; bunları siyasi malzeme yapmaktan insanım diyen herkes utanır, hicap duyar. Faşistlerle, faşistleri makam sahibi yaparak mücadele edemezsiniz. Bunu yapıyorsanız da artık o saatten sonra değil sol, demokratız deme lüksünüz bile kalmaz. Sağcılarla iş tutup sosyalistlere laf çakmanın, onların aldığı oy oranlarını küçümserken sokakta yürüse tanınmayacak figürlere milletvekili dağıtmanın CHP'yi gömdüğü ideolojik çukur işte tam da burasıdır. Sol bu çarpık zihniyete mahkûm değildir diye düşünüyorum.

‘MÜLTECİLER TÜRKİYE’DEKİ EŞİTLİK VE ÖZGÜRLÜK MÜCADELESİNİN ASLİ UNSURUDUR’

Peki, söyleşimizi bitirirken mülteci meselesinde ırkçılığa karşı kalıcı ve etkili bir politika için nereden başlamalı, nasıl bir söylem geliştirmeliyiz diye soralım isterseniz...

Solun, sosyalistlerin tarafı amasız fakatsız ezilenlerin yanıdır. Bugün uluslararası hukukun kazanımlarından bir adım bile olsun geri adım atmak asla kabul edilemez. Beğenmesek, yeterli bulmasak dahi bu düzenlemeler insanlığın ortak kazanımlarıdır. Bu bağlamda mültecileri statüsüzleştirmeye hizmet eden ‘geçici koruma’ gibi muğlak ve hukuka aykırı kavramları reddetmekle işe başlayabiliriz. Bu geçiciliğin yabancı işçiler ve emekçiler için güvencesizlik anlamına geldiğini, bunun da Türkiyeli yoksulları tehdit ve terbiye etmek için kullanıldığını ısrarla dile getirmeliyiz. Türkiye'nin mülteci meselesi ülkenin tüm ilerici unsurlarının birlikte mücadelesi ile hakkaniyetli bir çözüme ulaştırılabilir. Mültecilerin kendisini de bu mücadelenin içinde temel bir özne olarak kabul etmekten başka yol yoktur. Kadın meselesini kadınsız, Kürt meselesini Kürtsüz çözmek nasıl mümkün değilse, mülteci meselesini de mülteciler olmadan, onların fikrini sormadan, mültecileri mücadeleye ortak etmeden çözmek mümkün değildir. Mültecilerden bir eşya gibi söz etmek, onları alınıp satılacak, bir yerden bir yere taşınacak unsurlar olarak görmek yaygın ırkçı aklın hastalıklı bir çıkarımıdır. Mülteci meselesini ülkenin diğer meselelerinden ayırmayı, onu burjuva demokrasinin hapsettiği alandan tartışmayı doğru bulmuyorum. Mülteciler uzunca bir süredir Türkiye'deki eşitlik ve özgürlük mücadelesinin asli unsurlarıdır. Çözüm öncelikle bunu kabul etmek, ardından yurttaşları ve mültecileri bu ortak mücadelede bir araya getirmektedir diye düşünüyorum.

‘KÜRESEL KAPİTALİZMİN SÖMÜRÜ DÜZENİ DEVAM ETTİKÇE MÜLTECİLİK VAR OLACAK’

Dünyada savaşlar, yoksullaşma ve iklim krizi ile birlikte oluşan global devletsizleştirme ve istikrarsızlaştırma politikaları sonucunda neredeyse bütün coğrafyalarda yurtsuzlaştırılmış, topraklarından koparılmış insanların daha güvenceli gördükleri bölgelere akın ettiği bir tablo ile karşı karşıyayız. Göçün her geçen gün daha fazla arttığı bir süreçten geçiyoruz. Son olarak şunu sormak istiyorum, sizce aslında bu durumun müsebbibi olan büyük devletler kendi yarattıkları krizi yönetebilecekler mi? Bu gidişata göre 10 yıl sonra dünyayı nasıl bir tablo bekliyor?

Kapitalist sistemin batıda yarattığı refah devletlerinin ne pahasına varlıklarını sürdürdüklerini hatırlamadan bu sorulara yanıt vermek oldukça zor. Konuyu açıklamak adına Okyanusya’daki küçük ada devleti Nauru ilginç bir örnektir. Bu ada halkının hayatı 1900’lerin başında ülkelerinde bulunan fosfat sayesinde geri dönülemez biçimde değişti. Ülkenin 1968 yılında bağımsız olmasını izleyen on yıl içinde Naurulular önemli bir gelire sahip oldular ve ülkede gayri safi milli hasıla 1981 yılında zirveye çıktı. Fakat aradan geçen yıllarda ülke ekonomisinin bel kemiği olan fosfatın tükenmesiyle Nauru ciddi bir ekonomik krize girdi. Bu süre zarfında fosfattan kazanılan gelirin büyük kısmı sömürgeci kapitalistleri zengin etmiş, Nauru halkı bu gelirin ancak çok küçük bir kısmından yararlanabilmişti. Bunun yanında yaklaşık yüz yıllık madencilik serüveni adanın yüzde seksenini ekonomik olarak kullanılamaz duruma getirmiş, suyunu içilmez toprağını ekilmez kılmıştı. Bugün ada, bu sömürünün ana bileşeni Avustralya tarafından bir mülteci gözaltı merkezi olarak kullanılıyor. Bu iş için Nauru hükümeti Avustralya’dan çeşitli adlar altında milyonlarca dolar ödeme alıyor. Ülkeden çıkarılıp götürülen fosfatın yanında devede kulak kalsa da, ödemeler 2015 yılında, artık iyice fakirleşmiş ülkenin bütçesinin üçte birine kadar yükseldi. Kendisi de bir göçmen ülkesi olan Avustralya’nın Nauru’ya para karşılığı bir mülteci hapishanesi muamelesi yapması size bir yerlerden tanıdık geliyor mu?

Adı Nauru ya da Türkiye olsun, küresel kapitalizmin ekonomik sömürü ve savaşla dizayn ettiği yoksul ülkelerin vatandaşları ya kendisi mülteci oluyor ya da bu hale gelmelerinin sebebi olan devletlerin mevcut refahını sürdürmesi için ülkelerinin sınır karakolları olmasına razı bırakılıyorlar. Bugünkü uluslararası mülteci mevzuatı küresel kapitalizmin kendi yarattığı sorunları yine kendi sistemi içinde çözme çabasından başka bir şey değil. Bu açıdan durum bana kesik kuyruğunu yakalamak için etrafında dört dönen çaresiz bir kediyi anımsatıyor. Küresel kapitalizmin sömürü düzeni ve saldırganlığı devam ettikçe mülteci krizi devam edecek ve bu krizi yönetmek mümkün olmayacaktır. Solun önündeki güncel görev bu nedenle, uluslararası hukukun kazanımlarını korumak, iklim krizi, kıtlık ve derin yoksulluk gibi alanları mevzuata yeni iltica sebepleri olarak eklemek olmalıdır diye düşünüyorum. Ancak, sistemin temel çelişkilerine küresel çapta bir yanıt verilmedikçe, on yıl sonrasının bugünden farklı olmayacağını, hatta kazanımlarda kısmi geriye gidişlerin mümkün olduğunu da akıldan çıkarmamak gerekiyor.