'Çalıyor ama yapıyor da'

Çin’de son günlerin gündeminde iki konu ön plana çıkıyor: Gıda güvenliği ve yolsuzlukluk kampanyası müdür yardımcısının yolsuzluktan soruşturmaya uğraması. Salgın sırasında tüm dünyada tarım işçilerinin çalışmaması ve yaz boyunca güney bölgelerini kasıp kavuran seller yüzünden Çin’in tarımsal üretiminde kaydadeğer bir düşüş bekleniyor. Hükümet her ne kadar resmi rakamları açıklamasa da devlet başkanı Xi Jinping’in başlattığı “temiz tabak” kampanyası lokantalarda yemek ziyanını önlemeyi amaçlıyordu. Bu kampanyanın ölçeğini anlayabilmek için Çin’in ziyafet kültürünü anlamak gerek. Çin’de aileler, iş arkadaşları, hükümet bir kutlama için yemeğe çıktıklarında davet sahibi konuklarını ne kadar önemsediğini göstermek için masada bulunanların onlarca katı yemek ısmarlar, ne kadar yemek artarsa ziyafet o kadar başarılı olmuş ve davet sahibi onore olmuş demektir. Çin’de her yıl 18 milyon ton gıda ziyan ediliyor, bununla 15 milyon civarında insanın doyabileceği hesaplanıyor.

“Temiz tabak” kampanyası için bütün yurttaşlara çağrı yapıldı ama esas devlet memurlarıydı. Bakanlık bürokratları ve belediye çalışanlarının savurganlığı ve gösterişçiliği Çin kamuoyunun uzun zamandır tepkisini çeken konulardan biriydi. Devlet başkanı Xi Jinping 2013’te başlattığı yolsuzluk karşıtı kampanya kapsamında devlet memurlarına ziyafet vermeyi ve özellikle pahalı içki ve sigara ısmarlamayı yasaklamıştı. Gıda ziyan etmeyi önlemek için yapılan kampanyada da halihazırda halk nezdindeki izlenimleri yolsuzlukla özdeşleşen bürokratlar hedefte.

Devlet bürokrasisi aynı zamanda sansasyonel bir tutuklamayla göndemde. Hükümetin yolsuzlukla mücadeleden sorumlu başkan yardımcısı Wang Qishan’ın siyasi danışmanı Dong Hong görevden alındı ve hakkında yolsuzluk soruşturması başlatıldı. Bu soruşturmayı yöneten ÇKP Merkez Disiplin Komisyonu, Xi Jinping’in siyasi yükselişinde önemli rolü olan Wang Qishan’ın kontrolü altında. Bu yüzden, Wang’ın danışmanının elimine edilmesi Xi’nin Wang’ın siyasi gücünü kısıtlama girişimi olarak yorumlanıyor. Hatta sırada Wang’ın da olabileceği söylentileri var.

Bu söylentiler çok da yersiz değil çünkü, daha önce de Xi hükümetinde benzer bir güce sahip olan, istihbarat örgütünün başı Zhou Yongkang da yolsuzluktan tutuklanmıştı. Çin’de yüksek mercilere gelen bürokratların yolsuzlukla suçlanmaları an meselesi olduğu kadar siyaseten konumlanış meselesi de. Yerel düzeydeki yöneticiler kentlerinin ya da eyaletlerinin hızlı büyümesi ve dış yatırım çekmesi için kendi başlarına yöntemler bulmak zorundalar. Sistem de yenilikçi politikalara ve deneme-yanılma yöntemine izin veriyor. Ama, bu esnekliğin ve belirsiz tanımlamaların bir sonucu olarak, uzun ve başarılı bir kariyerde mutlaka şaibeli noktalar oluyor. Bu şaibeli durumların gün gelip yüksek bürokratların aleyhine kullanılıp kullanılmayacağı iktidarla ilişkilerine bağlı.

*

2012 yılında ülkenin en popüler valisiyken ve devlet başkanlığı için kulislerde adı geçerken bir seks, rüşvet ve cinayet skandalıyla kendini ömür boyu parmaklıklar arkasında bulan Bo Xilai Çin’de icraat ve yolsuzluğun nasıl iç içe geçtiğine güzel bir örnek.

Zhou Yongkang’ın düşüşü de bu skandalla bağlantılı oldu. 2012’de Xi Jinping iktidara gelmek üzereyken kendisi gibi parti seçkinlerinden olan Bo Xilai, Xi’nin gücüne meydan okudu. Bo, Chongqing özerk kentinde “Chongqing modeli” diye adlandırılan ve diğer tüm eyaletlere örnek olan başarılı bir eşitlikçi kalkınma deneyiminin mimarıydı. Piyasalaşmaya ve güvencesizliğe dayanan büyüme anlamına gelen “Guangdong modeli”nin aksine Chongqing’de ekonominin ağırlığını oluşturan mavi yakalı işçilerin ve tarım işçilerinin iş güvencesi, sağlık, iş kazası ve emeklilik sigortası ve asgari ücret ve minimun çalışma saatleri gibi hakları vardı. Bo Xilai ayrıca göçmen işçilere yerli işçilerle aynı hakları tanımıştı. Kısaca, ülkenin geneline acımasız bir neoliberalizmin hakim olduğu günlerde Bo, Chongqing’de bir refah devleti vahası yaratmıştı.

Devlet başkanlığına kimin geleceğinin belli olmasına aylar kala, Bo Xilai’in Harvard’da okuyan oğlu düzenlediği ‘ahlaka mugayir’ partilerde çekilen fotoğrafların Çin sosyal medyasına sızmasıyla gündeme geldi. Çin’de bürokratların ailelerinin müsrif harcamaları ve hayat tarzları da yolsuzluk kapsamında sayılıyor. Bo’nun oğlunun skandallarının yankısı daha sönmemişken, Chongqing emniyet müdürü hayatı tehlikede bulunduğu gerekçesiyle kentteki Amerikan konsolosluğuna sığındı ve siyasi iltica talep etti. Bunun nedeni, Bo Xilai’in eşinin sorumlu olduğu bir cinayeti örtbas etmesi için emniyet müdürüne baskı yapmasıydı. Kentteki polis gücünün başsız kalmasıyla jandarmanın yürüttüğü soruşturma sonucunda ortaya çıktı ki, Bo Xilai’in eşi belediye kaynaklarını peşkeş çektiği ve aynı zamanda evlilik dışı ilişki yaşadığı bir İngiliz iş insanını çıkan bir anlaşmazlık sonucu bir otel odasında öldürmüştü. Kentin valisi Bo Xilai de eşinin cinayetinin ve yolsuzluklarının üstünü kapatmak için yerel hükümetin olanaklarını seferber etmişti. Emniyet müdürü de İngiltere hükümetinin iş insanının akıbeti konusunda ısrarcı olması karşısında korkarak itirafçı olmuştu.

Bo Xilai ve eşi, ömür boyu hapis cezasına çarptırıldılar ve Parti’den ihraç edildiler. Böylece Bo’nun Xi’ye meydan okuyacak kadar başarılı kariyeri ani bir şekilde son buldu. Kendisine yakınlığıyla bilinen Zhou Yongkang gibi bürokratların da tasfiyesiyle Xi Jinping’in mutlak güç konsolidasyonuna giden süreç başladı. Bugün Çin’de Bo Xilai hakkında açıktan konuşmak tabu sayılsa da, eski valinin halk gözündeki popülerliği uzun süre devam etti. Bo Xilai hapiste ama onun Chongqing modeli şu an orta ve batı Çin’deki birçok eyalette uygulanıyor.

*

Gıda güvenliği ve yolsuzluk gündemi, Çin’in iki temel meşruiyet kaynağına dokunduğu için önemli: İcraat ve şeffaflık. 1980'lerdeki kapitalist dönüşümden bugüne yetişen tüm kuşaklar, hangi sınıftan olursa olsun, kendi anne-babalarından daha iyi durumda. Bu durum, toplumsal eşitsizlikleri görece önemsizleştiren bir meşruiyet yaratıyor. Öte yandan, aynı dönemdeki yolsuzluklar ve 1990'lardan itibaren yaşanan neoliberal dönüşüm ile varlıklılar ve yoksullar arasındaki uçurum büyüdü. Sahip olunabilecekler artarken sahip olamamanın tezahürleri çoklulaştı.

Bugün geldiğimiz noktada toplumsal çokluluk içinde birçok çelişkiyi ve ihtiyaçları, talepleri birbiriyle çelişen toplumsal sınıf ve kesimleri barındırıyor. Bu çok katmanlı ve devingen toplumsal yapı içerisinde devletin meşruiyet kaynakları da zamanla değişti. Mao döneminde ÇKP proleteryanın öncüsü konumundaydı, yani rejimin meşruiyeti temsiliyet iddiasından geliyordu. Mao sonrası dönemin ilk yıllarında temsiliyetten icraata hızlı bir kayış oldu. İdeolojik tutarlılık aranmadan hızlı iktisadi büyüme, kalkınma ve geniş halk kesimlerinin refaha ulaşması için deneme-yanılma yöntemiyle hızlıca politikalar yapıldı ve uygulandı.