Covid-19’un etkileri: Uzun Covid-19

Hakan Yaman*

Covid-19 hastalığı sonrası hastaların yakınmalarının devam ettiği dikkat çekmektedir. Hastaların bir kısmında süren bu yakınmalar, sıklıkla, nefes darlığı ve halsizlik şeklindedir. Şu anda birçok klinisyen gözlemlenen bu duruma yeni isim verme arayışı içindedirler. “Post-Covid sendromu” ya da “kronik Covid-19” gibi isimler yakıştırılmış olsa da, şu anda “uzun Covid-19” (long Covid-19) ismi üzerinde uzlaşılmış gibi görünmektedir.

Covid-19 pandemisinin etkileri, bu hastalığa maruz kalanlar ya da yakınlarını kaybedenler dışındaki diğer insanlarda, genelde, test pozitifliği gösterenlerin sayısı, hastane doluluk oranı, entübe edilmiş hasta oranı ya da ölen hasta sayısı olarak algılanmaktadır. Bu da, insanların Covid-19’un bir bireyde yaratması olası zararları ya da yakınlarında yaratabileceği tahribatı algılamasına engel olmaktadır. Pandemi sürdükçe ve bireyler enformasyon pandemisine maruz kaldıkça, yapılan uyarılar önemini kaybetmektedir. Halbuki, bu hastalığa maruz kalan ve yaşamını sürdüren kişiler Covid-19 ile farklı şeyler anlatacaktır. Kimisi iyileşmiş ancak akciğerinde hasar oluşmuş, kimisinde kalp ritim bozukluğu olmuş ya da en iyi ihtimalle sekelsiz atlatmıştır, ancak uzun Covid-19 semptomlarından şikayetçidir.

Uzun Covid-19, Covid-19 enfeksiyonunu hafif geçirenlerde dahi uzun dönem devam eden yakınmalara neden olmaktadır: Halsizlik, dermansızlık, fiziksel performansta düşme, miyalji, eklem ağrıları, çarpıntılar, ritim bozukluğu, nefes darlığı, koku ve tat alma sorunları, mide-bağırsak sorunları, dalgınlık, unutkanlık gibi yakınmalar ortaya çıkmaktadır.

Covid-19’un tedavisi ile ilgili belirsizlikler devam ederken, Covid-19’un akut etkilerinden kurtulan hastalarda sebat eden yakınmaların yönetimi ile ilgili yeterince deneyim bulunmamaktadır. Uzun Covid-19 olarak adlandırılan bu sorun grubu ile ilgili veri toplanmaya başlanmıştır. Birçok hastada Covid-19 sonrası ortaya çıkan bu yakınmaların aslında çok da nadir olmadığı anlaşılmıştır. Sistematik olarak uzun Covid-19 ile veri toplayabilmek için öncelikle tanı kriterlerinin geliştirilmesi gerekmektedir.

CDC’nın raporladığı gözlemlere göre, 18-34 yaş grubu arasında bulunan beş hastadan birinde Covid-19 geçmesine rağmen yakınmalarının 2-3 hafta sebat ettiği anlaşılmıştır. Halbuki influenzada on hastadan dokuzunda yakınmalar iki haftada gerilemiştir. Yaşlı hastalarda ya da çoklu kronik hastalığı olanlarda Covid-19’un daha şiddetli ve daha uzun süreli geçtiği daha önce bildirilmiştir. Ancak genç hastalarda da bu yakınmaların uzun sürebileceği gözlenmiştir.

İtalya’da yapılan bir çalışmada, hastaların yüzde 87’sinde yakınmaların Covid-19 sonrası 60.3 (SS=13.6) gün sürdüğü anlaşılmıştır. Bu çalışmaya 143 hasta dahil edilmiştir (yaş= 56.5; SS, 14.6, min-maks=19-84 ve kadınlar yüzde 37’ydi). Hastaların yüzde 72.7’sinin pnömonisi vardı. Yaşam kalitesi ise yüzde 44.1’inde kötüleşmişti. Yorgunluk yüzde 53.1, nefes darlığı yüzde 43.4, eklem ağrısı yüzde 27.3 ve göğüs ağrısı yüzde 21.7’sinde gözlenmiştir.

Başka bir çalışmada ise 90 gün geçmesine rağmen hastaların yüzde 24’ünde yakınmaları devam etmektedir. Katılımcılara (n=357 Covid-19 pozitif, 5 bin 497 Covid-19 negatif ve 19 bin 95 test yapılmamış vaka) 32 kısa ve uzun erimli yakınma sorulmuştur. Covid-19 pozitif olanların yüzde 36.1’inde yakınmalar 30 günden fazla sürmüştür. Doksan günün sonunda ise en az bir yakınması olanlar yüzde 14.8 oranındaydı. Başlangıçta daha ağır hasta olanlarda ise bu oranlar 30 gün için yüzde 44.9 ve 90 gün için yüzde 20.8 olarak bulunmuştur. Test yapılmamış popülasyonda ise 30 gün sonrasında yüzde 8.4’ünde yeni yakınma tespit edilmiştir. Covid-19 geçirmiş hastalarda ise koku alamama, tat alamama, zihinsel yoğunlaşma sorunları, nefes darlığı, unutkanlık, kafa karışıklığı, göğüs ağrısı ve derin nefes almayla oluşan ağrı görülmektedir. Covid-19 hastalığının başlangıcında nefes darlığı olan hastaların daha uzun süreli yakınmalarının olduğu gözlenmiştir. Cep telefonu uygulamasına dayalı bir çalışmada ise, Covid-19 geçirmiş olan hastaların onda birinde, yakınmalarının üç hafta kadar sürdüğü anlaşılmıştır. Anlaşıldığı kadarıyla uzun Covid-19'un toplumun önemli bir kısmını etkilemesi olasıdır.

Tipik olarak tarif edilen bu yakınmaların Covid-19 ile ilintili olduğu son zamanlarda anlaşılmaktadır. Bu bağlamda bu durum, Covid-19 geçirmiş kişilerin morbiditelerine olumsuz etki edecektir. Sekel bırakmasa dahi, bireylerin yaşam kalitelerini ve üretkenliklerini olumsuz etkileyecektir.

Uzun Covid-19 ile ilgili bilinmeyenler çoktur. Sorunun doğrudan Covid-19 virüsünün etkileriyle mi, yoksa sitokin fırtınasına bağlı olarak mı geliştiği bilinmemektedir. Uzun Covid-19’un hangi risk gruplarında daha sık görüldüğü de anlaşılmamıştır. Uzun Covid-19 yakınmalarını önlemek için müdahale edilmesi gereken faktörlerin de belirlenmesi gerekmektedir.

Bu sorunun takibi ve yönetiminde yeni takip teknolojilerinin kullanımı önem arz edecektir. Sağlık sistemine erişim sorunlu olacağı için ve bireylerin kendilerini korumak amacıyla sosyal izolasyon ve karantina kurallarına uymaları gerekeceği için, sağlık bakım hizmeti alabilmek için tele-tıp uygulamalarından yararlanmaları gerekecektir. Ayrıca herkesin sağlık hizmetlerine erişim olanakları eşit değildir. Bu nedenle özellikle handikaplı kesimlerin erişimleri kolaylaştırılmalıdır. Uzun Covid-19 yakınmalarının değerlendirilmesi uzmanlaşmış sağlık sistemi içinde olanaklı görünmemektedir. Farklı branş uzmanlarına başvurmak durumunda kalan hastanın, bakım sürecinden yılması olasılığı da vardır. Bu nedenle, bu sorunun önüne geçmek için uzmanlaşmış uzun Covid-19 merkezleri (örn. Center for Post-Covid Care, Mount Sinai hospital, New York; Post-Covid Assessment and Recovery Clinic, Penn Medicine ve İngiliz NHS 40 klinik açmayı planlamaktadır) kurulmaya başlanmıştır. Bu merkezler ihtiyacı olan hastalara derli toplu bir tanı ve tedavi hizmeti verebilecekleri gibi, gelen uzun Covid-19 hastalarının dokümantasyonunu ve bu konuda araştırmalar yapılmasını sağlayacaktır.

Aslında uzun Covid-19, yıllar öncesi benzeri bir mücadele veren kronik yorgunluk sendromunun (miyaljik ensafalomiyelitis) yolunda ilerlemelidir. Kronik yorgunluk sendromu olan hastalar, ciddi ve engelleyici sorunları olduğunu kanıtlamak için yıllarca beklemek durumunda kalmıştır. Mevcut deneyime dayanarak, uzun Covid-19’da daha hızlı yol alınması olasıdır.

Her ne kadar kamuoyu, doğal olarak ön planda, güvenli bir aşının geliştirilmesi ve küratif bir tedavi beklentisi içinde olsa da, uzun Covid-19’un araştırılması ve insanlarda uzun erimli etkilerinin anlaşılması son derece önemlidir. Böylece pandeminin insanlar üzerine olan gerçek etkisi anlaşılmış olacaktır.

Kaynaklar:

1- Carfì A, Bernabei R, Landi F; Gemelli Against Covid-19 Post-Acute Care Study Group. Persistent Symptoms in Patients After Acute Covid-19. JAMA. 2020 Aug 11;324(6):603-605. doi: 10.1001/jama.2020.12603. PMID: 32644129

2- Elizabeth T. Cirulli, Kelly M. Schiabor Barrett, Stephen Riffle, Alexandre Bolze, Iva Neveux, Shaun Dabe, Joseph J. Grzymski, James T. Lu, Nicole L. Washington Long-term Covid-19 symptoms in a large unselected population.medRxiv 2020.10.07.20208702; doi: https://doi.org/10.1101/2020.10.07.20208702

3- Long Covid: let patients help define long-lasting Covid symptoms. Nature. 2020 Oct;586(7828):170. doi: 10.1038/d41586-020-02796-2. PMID: 33029005.
4- Meeting the challenge of long Covid. Nat Med. 2020 Dec;26(12):1803. doi: 10.1038/s41591-020-01177-6.
5- Tenforde MW, Kim SS, Lindsell CJ, Billig Rose E, Shapiro NI, Files DC, Gibbs KW, Erickson HL, Steingrub JS, Smithline HA, Gong MN, Aboodi MS, Exline MC, Henning DJ, Wilson JG, Khan A, Qadir N, Brown SM, Peltan ID, Rice TW, Hager DN, Ginde AA, Stubblefield WB, Patel MM, Self WH, Feldstein LR; IVY Network Investigators; CDC Covid-19 Response Team; IVY Network Investigators. Symptom Duration and Risk Factors for Delayed Return to Usual Health Among Outpatients with Covid-19 in a Multistate Health Care Systems Network - United States, March-June 2020. MMWR Morb Mortal Wkly Rep. 2020 Jul 31;69(30):993-998. doi: 10.15585/mmwr.mm6930e1.

 *Prof. Dr.