Diktorayî Zanikoyî Bîngol be zimanî kurdî

Celalettîn Kartal

Ev berhevkirineke kurt ya kurdî-kurdî ye. Tê de tê xuyakirin ku kurmancî û soranî gel(l)ekî nêzîkî hev in û hemû kesên têkildar dikarin wan bi hêsanî fêr bibin. Ango alfabe ya kurdî yek bûya dê baştir bûya, lê vêga (êsta) ne yeke. Ne yeke, lê tê zanîn ku bi dehhezran qutabiyên kurd li avrupa dixwîn in. Gelek ji wan kelocan, bi vîn û kurdperwer in, dixwazin berhemên xwe yên dawîkirina zankoyan bi zimanê dayikê jî belav bikin. Herçend ev yek li Kurdistana îroyîn zor be jî lê li dervey welat bo vê yekê mical ne hindik in. Li gor pisporên zimanzan baştirîn alfabe ya kurdî ya latinî ye. Herwiha qutabiyekî bi kur(d)mancî (baş) zanibe dikare bi zûtirîn kat bi soranî jî têbighîje. Bi ya min divê qutabî yên niştimanperwer bala xwe zêde bidin ser zaravayên kurdî yên sereke, ev jî dê pir(r)ek be bo dewlemendiya kurdî.

Kurdî (kurmancî)

Bêguman berhemên zanistî bi kurdî kêm in. Lê tê zanîn ku di hinek zankoyan weke ya Mêrdînê, Wanê û Bîngolê de di bin navê ''zimanên jîndar'' de ev çend sal in hinek karûbar têkirin. Têkirin, lê sed car heyf, ne di asteke bilind an pêwist de ye. Lê herçend ciyê daxê be jî, karûbarê geşbûna ziman û zanistiyê tenê dikare di civak û dewletên azad de bê meşand in. Lê gel vê rastiyê jî hebûna xwendina edebiyata zimanê kurdî ji tunebûnê wê çêtir e.

Kurdî (soranî)

Bêguman berhemî zanistî le zimanî kurdî da kem in. Belam zanrawe ke le beşêk le zanikokanî wek Mêrdîn û Wan û Bîngol çend salêke hendêk xizimetguzarî le jêr nawî "zimanî zîndû" berêwe deçêt. Bedaxewe, em kara le astêkî beriz yan pêwîst da nîye. Bilam le her kwêyekda bêt, perepêdanî ziman û zanist teniya le komelliga û dewilete azadekan da encam dedrêt. Bellam bûnî edebî kurdî başitire le nebûnî.

Kurdî (kurmancî)

Ev karûbarên zanistî ku di zanîngehên tirkî de tê meşand in, zor lawaz in, lê dikarin di demajoyê de bibin bingeh û ciyê hêviyê. Lê ji aliyekî din ve divê bê zanîn ku ev xebata bi zimanê kurdî di zankoyên Tirkiyê de karekî dualî ye. Ev zanko weke hemû zankoyên din li gor yasayên dewletê tên birêvebirin. Herwiha karûbarê xwendin û ''geşkirina'' zimanê kurdî jî di bin ban û siya zimanê fermî, tirkî de têkêrin. Zimanê tê bi karanîn, zimanê bala, zal û serdest tenê yê tirkî ye.

Kurdî (soranî)

Em çalakîye zanistiyaneyî ke le zanikokanî Turkiya encam dedrên, lawaz in, belam le drêjxayenda detwanin bibine binema û şwênî hiywa. Bilam le layekî tirewe pêwîste ewe bizanrêt ke em kare be zimanî kurdî le zanikokanî Turkiya da dû layenî ye. Em zanikoye wek hemû zanikokanî tir be yasakanî dewilet berêwe deçêt. Herweha karî xwêndin û "geşepêdan"î zimanî kurdî le jêr seqf û sêberî zimanî fermî, Turkîdaye. Ew zimaneyî ke bekardêt, zimanî bala û holl û ḧukimirranî teniya turkî ye.

Kurdî (kurmancî)

Ev yek şanî me dide ku geşbûna zimanê kurdî li Tirkiya îroyîn weke vêxistina momeke piçûk û piçkole ye di nava tariyê de! Loma jî netewe yê ne azad û dagirkirî weke pêzê bê şivan û bê xwedî ye.

Kurdî (soranî)

Emeş eweman bo derdexat ke peresendinî zimanî kurdî le Turkiyayî emiro da wek ewe waye momêkî piçûk le tarîkîda dagîrsênît! Her boye netewêk azad û dagîr nekraw wek merrêk waye ke şiwan û xawenî nebêt.

Kurdî (kurmancî)

Lê weke hate gotin ev kar di bin guman û mercên giran de bi şêweyekî lawaz têkirin. Bo zimanê kurdî bi berfirehî geş bibe, divê qutabiyên van zankoyan bi vîn û misyon bin. Xwendevanên wan divê heta asteke baş kurmancî-, kirmanckî- û soranîzan bin, bo dikaribin di demajoyê de zarvayên kurdî piçekî nêzî hev bikin. Ango ev karûbar li Tirkiya îroyîn weke xewnekê ye!

Kurdî (soranî)

Tenanet wek witira em kare be şêweyekî lawaz le jêr mercî qurs da encam dedrêt. Bo eweyî zimanî kurdî beşêweyekî berfirawan geşe bikat, debêt qutebyekanî ew zanikoyane dîdga û erkêkiyan hebêt. Pêwîste xwêneraniyan şareza bin le zimanî kurmancî, kurmanckî û soranî, bo eweyî le drêjxayenda bitwanin zaraweyî kurdî le yektir nizîk bikenewe. Wate em xizimete wek xewnêk waye le Turkiyayî emiro da!

Kurdî (kurmancî)

Hikmettin Atlı (A), derçuyê zankoyên Dicle û Mêrdînê, beşa ziman, doktornama xwe di Zankoya Bîngolê de di bin navê di vegotınên gelêrî de guherînên di navbera civakên etno-dînî de li ser nîmûneya kurdên elewî û kurdên êzîdî amade kiriye.

Kurdî (soranî)

Hîkmetîn Atlı (A), derçuwî zanikokanî Dîcle û Mêrdîn, beşî ziman, diktorayî xoyî le zanikoyî Bîngol le jêr nawî gorranikarîyekanî nêwan pêkhate êtnî-ayinîyekan le gêrraneweyî cemawerîda leser nimûneyî kurdanî 'elewî û kurdanî êzîdî amade kirdûwe.

Kurdî (kurmancî)

Teza wî tevî jêderan 240 rûpel e û pêvek jî tevî çîrokên heremî û hevpeyvînan qasî 130 rûpel e. Di pêveka doktornamê (doktorayê) de çirokên heremî (biner r. 245-321) û hevpeyvîn (r. 321-358) hatine tomarkirin. Lêkoler çîrok li gorî kurdên elewî nivîsî ne û hevpeyvîn jî li gorî çend pisporên êzîdî ku piraniya wan ji başûr in.

Kurdî (soranî)

Têzî diktora 240 laperreye be serçawe û paşkoyî nizîkeyî 130 laperreye ke çîrok û çawpêkewtinî nawxoyî têdaye. Çîroke nawxoyiyekan (birrwane laperre 245-321) û çawpêkewtinekan (321-328) le paşkoyî diktorada tomarkirawin. Tiwêjer çîrok be gwêreyî kurdanî elewî û çawpêkewtinekaniyan be gwêreyî hendêk le şarezayanî êzîdî nûsiywe ke zorbeyan xelkî başûr in. 

Kurdî (kurmancî)

Atlı jî weke gelek lêkolerên biyanî dibêje, ku berhemên folklorî weke çîrok û destan di demajoyê de tên guhartin an ji nûve tên şirovekirin. Bîroke ya guhertina berhemên devkî an folklorî di demajoyê de ne nûye û ne jî tişekî nepenî ye, lê rastiyeke xwezayî ye. 

Kurdî (soranî)

Atlı wek zorêk le tiwêjeranî biyanî dellêt berheme folklorîyekanî wek çîrok û efsane be têperrbûnî kat degorrdirên yan lêkdedirênewe. Bîrokeyî gorrînî berheme zarekî yan folklorîyekan be têperrbûnî kat, ne niwêye û ne nihênîye, belam rastîyekî siruştiye.

Kurdî (kurmancî)

Di bin vê ronahiyê de lêkoler di karname ya doktora xwe de şanî me dide ku ''berhemên folklorî, di gelek astan de tûşî guherînan dibin'' û balê dikşîne ser du kêmarên (kêmineyên) sereke yên navmala kurd, elewî û êzîdî. Dibêje, hem elewî û hem êzîdî berhemên folklorî di çarçoveya nasnameya xwe de şîrove dikin an jî diguherîn in. Ol û bawerî ''di avabûna nasnameya wan de'' girîngtirîn hokar e (r. VII). Di guherînên herdu civakên etno-olî de diyardeyên mîna erdnîgarî, çand, ziman û ayîn gelekî karîgerin. Elewî û êzîdî, herçend bala wan zêde li ser civak û ayîna wan be jî, di rojên oxirmê giran de xwe kurd dibîn in û li gel kurd cî digrin.

Kurdî (soranî)

Lejêr ew roşnayiye da, tiwêjer le dîzerteyî diktorakey da eweman pîşan dedat ke ''berheme folklorîyekan... Le zor astida gorranikarî beser da dêt'' û serinc bo dû kemîneyî serekî pêkhatekanî kurd û elewî û êzîdî radekêşêt. Dellê, hem elewî û hem êzdî le çiwarçêweyî nasinameyî xoyan da berheme folklorîyekan lêkdedenewe yan deyangorrin. Ayîn û îman giringtirîn hokare ''le pêkhênanî şunasekeyan da''. Diyardekanî wek zevîngarî, çand, ziman û ayîn zor karîgerin le gorranikarîyekanî herdû komellgeyî êtnî-ayinî da. Elevî û êzîdîyekan, herçende ziyatir serinciyan leser komelliga û ayînekeyane, belam le roje sextekanî kotayîda xoyan be kurd dezanin û şanbeşanî kurd dewestin.

Hinek bîrokên lêkoler û rexne

A tomar dike ku herçend hinek lêkolerên êzîdî wan li derveyê Îslamê bibînin jî, tu jêderek (çavkanî) tune ku di heyamekê de, piraniya kurdan li ser baweriya Êzîdiyatî yê bûn (r. 54). Loma li gorî wî bê bawerî ye ku Êzîdiyatî beriya ayîna Îslam jî hebû (r. 53). Lêkoler bi vê yekê bi awayekî nerasterast siyaseta serdema Osmaniyan bi taybetî ya Evdilhemîdê duyem li hemberî êzîdiyan piştrast dike ku digot, wekî ew berê misilman bûn, nexwe divê dîsan bên ser tekane ola rast, ayîna Îslam.

Hendêk rexine le têzekanî tiwêjer

A tomarêk ke herçende beşêk le tiwêjeranî êzîdî le dereweyî Îslam deyanbîn in, belam hîç serçaweyek niye ke le serdemêk da, zorbeyî kurd leser bawerrî êzîdî bûbêt. Boye be birrwayî ew mehalle bawerr bewe bikrêt ke Êzîdîyet tenanet pêş Îslam bûnî hebûwe. Bem şêweye tiwêjer be şêweyekî narrastewxo siyasetî'' Usmaniyekan û betaybet Evdlḧemîdî duwem le dijî êzîdîyekan pişitirrast dekatewe, ke pêşitir deyangut musillmanin, egîna debê bigerrênewe bo take ayînî raste ke ayînî Îslam e. 

Pêşmercê dawîkirina doktorayê

Lêkoler destnîşan dike ku xwerûbûna nasnameyî ya elewî û êzîdiyan ji gelek aliyan ve şayanî vekolînê ye (r. 35). Lê mixabin ez nizanim ma lêkoler bi vê berhema xwe çi valeyî dagirtiye (?), wekî tê zanîn ku bo dawîkirina teza doktorayê dagirtina valeyekê pêşmerc e. Renge (dibe) ku girîngtir bîroka wî ev be, ku dibêje, êzîdî û elewî di rojên giran de xwe weke beşekî netewê kurd dibînin. Wekî din di barê destana Dewrêşê Evdî de jî dihat zanîn ku ew serpêhatiyeke netewî ye (millî ye), mijara wê ne tenê evîna Edulê û Dewrêş e. Lê ev jî nirxandineke post modern e. Şerê nava eşîrên ereb û kurdan hêj di nava sedsalên 17an û 18an de rûdaye, anî beriya destpêka demajoya bîrdoziya nasyonalizmê.

Mercî pêşwexte bo tewawkrdinî diktora

Tiwêjer serincî bo ewe radekêşêt ke şunase ciyawazekanî elevî û êzîdî şayenî lêkollîn- ewen le zor riwange. Bedaxewe nazanim aya tiwêjer (?) valleyekî bem kare pirrkirdewe yan na, çunike wek pêşmercêk bo tewawkirdinî têzî diktora nasirawe. Giringtirîn layenî diktora eweye ke êzîdîyekan û eleviyekan xoyan wek beşêk le neteweyî kurd le kate sextekanda debînin. Çîrokî Dewrêş Evdîş bewe nasirabû ke nek tenha romanisiyetî nêwan Edul û Dewrêş, belku ezimûnêkî neteweyîşe. Belam emeş hellsengandinêkî postmodêrine. Şerrekanî nêwan ''eşîrete'' ereb û kurdekan le sedeyi 17 û 18, pêş destpêkrdinî serdemî nasiyonalîzim rûyandawe.

Eme kurterexneyek le dû şêwezarî serekî kurdîye. Wîstim bem deqe nîşan bidem ke şêwezare kurdiyekanî wek kirmancî û soranî zor le yektirewe nizîk in û xwêneran detwanin be asanî fêrî bibin. Wate eger elfubêyî kurdî wek yek biwaye bo qutabiyan asantir debû, bellam eme êsta pêkan nîye. Pêşitir zanrawe ke deyan hezar qutabyekanî kurd le ewrupa dexwênin. Bê guman zorêkiyan nîşitman in yan kurdperwerin, deyanewêt berheme giringekaniyan be zimanî kurdî billawbikenewe, herçende eme le Kurdistanî emirroda sexte, bellam le dereweyi willat derfet heye. We be birrwayî zimaninazan başitirîn elfubêyi kurdî latînîye. Cige leweş, xwêndkarêk ke kurmancî baş bizanêt, detwanêt be xêrayî kat be soranî têbigat. Egîna pêwîste mirov be taybetî serincî leser zarawe serekîyekanî kurdî bêt.

Binêr http://acikerisim.bingol.edu.tr:8080/xmlui/handle/20.500.12898/5158