Dostların arasında, güneşin sofrasında

1.

Bir peluş oyuncak satın aldığınızı düşünün. Sevimli bir tavşan veya panda. Belki gizemli görünüşlü bir karga. Hatta bir ejderha… Bir fark, bu oyuncağın tekerlekleri var. Bir de şarj istasyonuna bağlanmasını sağlayan elektrik aksamı. Daha büyük bir fark: Bu zaten bir oyuncak değil. Size bakan gözlerin arkasında bir kamera duruyor. 7/24 sizi izleyebilen, wireless üzerinden dijital ağa bağlanan bir kamera. O peluş oyuncağın içinde, kameranın arkasında sizi izleyen biri var. Ama kim?

Bir kart satın aldığınızı düşünün. Bir bağlantı kartı. Kartın üzerinde bir şifre var; bilgisayarınızın başına geçiyorsunuz ve o şifreyle bağlantınızı aktif hale getiriyorsunuz. Dünyanın bir ucundaki bir evde, şarj istasyonunda bekleyen bir peluş hayvanı uyandırıyorsunuz. Kamera açılıyor. Etrafınızı görüyorsunuz. Kendinizi bir anda Roma’da, Dubai’de, Buenos Aires’de buluyorsunuz; bir evde ya da bir dükkânda, dağ başında ya da bir plajda, artık bahtınıza ne çıkarsa. Orası sizin yeni eviniz. Bilgisayar üzerinden tekerleklerinizi hareketlendirip bu yabancı mekânda dolaşmaya başlıyorsunuz. ‘Sahibinizle’ tanışıyorsunuz. Bir genç kadın, yaşlı bir adam, bir çocuk... Hepsi birer piyango. Sistem, bağlantı kartı satın alanlarla kameralı peluş hayvan satın alanları birbirleriyle rastgele eşleştiriyor. Bir şifre satın almış olanlar, bağlantılarını aktif hale getirince, oyun başlıyor. 

Nasıl bir oyun? Bir gözleme ve gözetlenme oyunu. Buna ne kadar oyun denebilirse… Şifre satın alanlar, dünyanın bir ucundaki peluş oyuncağın gözleriyle, bir başkasının hayatına dahil oluyorlar. O bir başkasının izin verdiği ölçüde, bu yabancı hayatı gözetliyorlar. Bir tür ev hayvanı haline geliyorlar. Her şeyi gören, her şeye şahit olan, sevilen, kendisiyle sohbet edilen bir ev hayvanı. Oyunun bir tarafı… Diğer tarafta, peluş oyuncak sahipleri de kendilerine bir arkadaş edinmiş oluyor. Bir hayvan görüntüsünde, duyguları ve karakteri olan, beslenmek bakılmak zorunda olmayan ve dünyanın bir ucundaki kimliği belirsiz bir insan tarafından kontrol edilen, biraz tuhaf, sıradışı bir arkadaş. İzin verilen ölçüde her şeyi gözetleyebilen bir arkadaş…

2.

Nedir o iznin, o ölçünün sınırları? Mahrem nerede başlar nerede biter? Zaman içinde bu alan ne kadar genişler? İşler nereye kadar gider? Kim, hiç tanımadığı birini bu denli gözetlemek ister? Ya kim tanımadığı birini, hayatına bu ölçüde sokar?

Arjantinli yazar Samanta Schweblin, tüm bu soruları, “Kentukiler” isimli romanında, çok akıllı, iyi yazılmış, iyi düşünülmüş bir kurguyla cevaplıyor. Beş yıl önce yazılmış bu roman, bu sene dilimizde de yayımlandı [Can Yayınları, Çeviri: Saliha Nilüfer]. Türkçede başka kitapları (Ağızdaki Kuşlar, Kurtarma Mesafesi, Yedi Boş Ev) olmakla birlikte Schweblin, benim henüz okumadığım bir yazardı. Bu kitabın ardından, diğer eserlerini de okumaya talibim. Schweblin belli ki sadece iyi bir yazar değil, zamanın ruhundan da anlıyor. Bu tür bir roman ancak böyle bir bileşimden doğar. 

Romana ismini veren “Kentukiler”, yukarıda bahsettiğim peluş oyuncakların, dahası bütün sistemin ismi. Romanın evreninde bir Kentuki çılgınlığı yaşanıyor. İnsanlar, bu ‘oyuncaklara’ ya da bağlantı kartlarına sahip olmak için büyük paralar harcıyorlar. Kimileri gözetlemek, kimileri gözetlenmek istiyor. Kimileri ev hayvanı-insan ilişkisinden çıkmak, kimisi mahremin sınırlarını genişletmek, kimisi özgür kalmak, kimisi eziyet etmek istiyor. Binlerce, milyonlarca kombinasyon var. 

Romanın dışında, okurların zihninde de sürüp giden; okuyan herkese, “ben olsam ne yapardım, bu eşleşmede hangi rolü oynardım” sorusunu sorduran bir kurgu bu. İnandırıcı. Sadece iyi yazıldığı için inandırıcı değil; teknolojik açıdan mümkün olduğu için de inandırıcı. Yazar Schweblin düpedüz teknolojik bir buluş yapmış, hatta belki Pandora’nın kutusunu açmış. Bu teknolojinin şu an hayatımızda olmaması için bir sebep yok. Öncülleri zaten yanı başımızda. Yazarın kendi ifadesiyle, “WhatsApp, Twitter, Facebook ve akıllı telefonların karışımı bir fikir” bu. Şu anda Silikon Vadisi’nde birilerinin üzerine çalışıyor olabileceği bir fikir. İlginç ve potansiyelli olmakla birlikte, hayatımızın orta yerine bomba gibi de düşebilecek bir fikir…

3.

Schweblin, kitap üzerine Guardian’a verdiği röportajda, sanatta ve edebiyatta teknolojinin genellikle karanlık yanlarının resmedildiğini, halbuki onun aslında nötr olduğunu anlatıyor. “Teknoloji sadece bilgisayarlar ve wifiden ibaret değil: Radyo, tekerlek ve kitaplar da teknoloji. Her birinin iyi ve kötü tarafları var, bu, daha çok bize dayanıyor.”

Doğru, mesele dönüyor dolaşıyor bize dayanıyor. Her şeyin müsebbibi biziz. Mutlu olmak, özgür hissetmek istiyoruz; teknolojiyi en çok bu amaçlarla kullanıyoruz. 

Ama kabul görmek, güç edinmek, zenginleşmek, üstün olmak ve hükmetmek de istiyoruz. Teknolojiyi bu amaçlarla da kullanıyoruz. Dahası, bunu bizim adımıza kullanacak, hatta daha iyi ve daha yerinde kullanacak, otomatikleştirecek, güçlüyü hep güçlü, zengini hep zengin, güçsüzü hep güçsüz kılacak, demek ki hâkim sınıf lehine bir statüko kuracak sistemler üreten de biziz. Teknoloji daha çok böyle kullanılıyor. Burada ‘biz’in anlamı giderek daralıyor; ‘insan’dan çıkıp bir ‘zümre’de sabitleniyor. İşte bu zümrenin hâkimiyetini kabul eden, teknolojinin, gücün tüm imkânlarını o zümreye teslim eden de biziz.

Sözgelimi, bugünün dünyasında, birazcık mutlu ve belki de özgür olmak uğruna, tüm verilerimizi, hayatlarımızı orta yere saçan, bu şekilde adına ‘sistem’ dediğimiz o neoliberal yaratığı, kendi canımızla besleyen de biziz. Gözleyen ve gözetleyen, koca bir dijital panoptikon kurarak kimilerine had bildiren, kimilerine sınır çizen, kimilerini linçleyen de biziz. Karanlık tarafa geçmekten çekinmeyen, geçince dur durak bilmeyen de biziz.

Schweblin’in yazdığı bizim hikâyemiz. “Kentukiler”, birazcık olsun sevme ve sevilme, birazcık olsun bir yenilik yaşama, birazcık olsun yalnızlıktan kurtulma, birazcık özgür hissetme ihtiyacından yola çıkıyor; sonra çok hızla, hem de müthiş bir hızla, daha ilk sayfadan karanlık tarafa ulaşıyor. Bizim hızımız bu işte. 

Bazen sevdiğiniz kitapları, yakınlarınız da okusun isterseniz. “Okusun da tartışalım, üzerine konuşalım” dersiniz… Bir yakınım değil ama bu kitabı Güney Koreli düşünür Byung-Chul Han okusun isterdim. Okusun da üstüne yazsın… Tesadüf, Kentukiler’den hemen önce Han’ın “Psikopolitika” isimli kitabını okumuştum [Psikopolitika - Neoliberalizm ve Yeni İktidar Teknikleri, Metis, 2019, Çeviri: Haluk Barışcan]. Schweblin’in kitabının bu eserle bağlantılı olduğunu düşünüyorum. Berlin’de yaşayan yazar ve kültür kuramcısı Byung-Chul Han, orada, gözetleme ve gözetlenme meselesinin, yeni bir neoliberal iktidar tekniği olduğundan bahsediyordu. Çaktırmadan, sanki özgürmüş gibi hissettirerek, zorlamadan, kişiyi kendi rızasıyla boyunduruk altına alan, psikopolitik bir teknik… Bir dijital panoptikon.

“Neoliberal rejimin iktidar tekniği ince bir biçim almıştır. Doğrudan bireyi ele geçirmez. Daha ziyade bireyin kendiliğinden, tahakküm bağlamını kendi içine yansıtacak ve bunu özgürlük olarak yorumlayacak şekilde kendine etki etmesini sağlar. Kendini optimize etme ve boyunduruk altına girme, özgürlük ve sömürü bu noktada aynı şey haline gelir. (...) Dijital panoptikon, sakinlerinin kendilerini gönüllü olarak sergilemesinden yararlanır. Kendini sömürme ve kendini ışıklandırma da aynı mantığı izler. Her seferinde özgürlük sömürülür. Dijital panoptikonda enformasyonu irademiz dışında elimizden alan bir Big Brother bulunmaz. Kendimizi kendi isteğimizle sergiler, hatta çıplaklaştırırız.”

Rızamız var neticede. Bu gönüllülüğe mutlu olmak için giriyoruz, özgür hissetmek için. Biri olmak, sevmek, sevilmek, kabul görmek… Bu kadar like’ın, fav’ın, RT’nin, post’un geldiği yer de gittiği yer de aynı. Bir tür ihtiyaç evreni. Bir dijital ihtiyaç evreni. Ama bunca rt’yle, fav’la, like’la, o dijital dünya giderek büyüyor, gerçek dünyanın üzerini örtüyor. 

Byung-Chul Han’ın kitabında, sanki bunlarla ilgili değilmiş gibi duran çok vurucu bir bölüm var. Halbuki tam da bu konuyla ilgili: 

“ (...) Özgür olmak (Frei-sein) köken olarak dostlar arasında olmak (bei Freunden sein) anlamına gelir. Özgürlük (Freiheit) ve arkadaş (Freund) Hint-Avrupa dil ailesinde aynı köke sahiptir. Özgürlük aslında bir ilişki kelimesidir (Beziehungswort). İnsan kendini ancak iyi bir ilişkide, diğer insanlarla mutlu bir birliktelik içinde gerçekten özgür hisseder. Neoliberal rejimin yönelmiş olduğu tümden tekilleşme bizi gerçekten özgür kılmaz.”

Dijital hayattaki Kentukiler çoğaldıkça, gerçek hayattaki dostlar azalıyor. Nazım Hikmet, şiirinde ne güzel söyler “Dostların arasındayız! Güneşin sofrasındayız!”

Güneşin sofrasından kalkmayalım.