Ortaçağ tıp kitaplarından yeni antibiyotik reçeteleri

Erin Connely *

Ortaçağ tıbbı uzun süredir nedensiz biçimde reddediliyordu. Bu zaman dilimi, halkın yanlışlıkla bilim veya somut verilerle aydınlatılmadığını öne süren “Karanlık Çağlar” adıyla anılıyor. Öte yandan, kimi Ortaçağ araştırmacıları ve bilim insanları, artık yeni antibiyotik arayışına yönelerek, ipuçları için tarihsel kayıtlara bakıyorlar.

Antibiyotiğe karşı direnç kazanan mikropların evrimi, sahip olduğumuz antibiyotiklerle artık tedavi edilemeyen mikroplara karşı savaşmak amacıyla, sürekli olarak yeni ilaçlar bulmak gerekliliğini işaret ediyor. Fakat yeni antibiyotik bulma süreci oldukça yavaş ilerler. İlaç keşfine dair veri hattı şu an çalışamaz durumda. Dünyada her yıl yaklaşık 700 bin  kişi ilaçlara dirençli enfeksiyonlardan ötürü hayatını kaybetmektedir. Bu durumu değiştiremezsek, bu tür enfeksiyonların 2050 yılına kadar dek yaklaşık 10 milyon insanın ölümüne yol açacağı tahmin ediliyor.

Birden fazla üniversiteden ve ülkeden gelen bir grup Ortaçağ araştırmacısı, mikrobiyolog, tıbbi kimyager, parazitbilimci, eczacı ve veri bilimcisinden oluşan bir Antikbiyotik (antik antibiyotik ekibin bir üyesiyim. Tıp tarihinde antibiyotik krizi sorununa karşı çözümlerin bulunabileceğine inanıyoruz. Modern teknolojilerin de yardımıyla, modern çağ öncesi doktorların enfeksiyonları nasıl tedavi ettiğini ve tedavilerinin gerçekten işe yarayıp yaramayacağını anlamayı umuyoruz.

Bu amaçla, Ortaçağ tıbbi tariflerinden oluşan bir veri tabanı hazırlıyoruz. Ortaçağa ait tıp uygulamalarında kullanılan kalıpları belirleyerek oluşturacağımız veritabanı, geçmişte enfeksiyon tedavisinde kullanılan malzemeler yardımıyla gelecekteki laboratuvar araştırmalarına yeni olanaklar sağlayabilir. Tahminimizce, bu şekilde ve bu amaçla bir Ortaçağ ilaçları veritabanı yaratmaya yönelik ilk girişim bizimkidir.

BALD’IN GÖZ MERHEMİ

2015 yılında ekibimiz, eski İngiliz tıp metni Bald's Leechbook’tan Bald'ın göz merhemi olarak adlandırılan bin yıllık bir tarife ilişkin bir ön-çalışma yayınladı. Göz merhemi, kirpik follikül enfeksiyonu ya da cilt gibi bölgelerde görülen yağ bezelerine karşı kullanılıyordu.

Modern arpacıkların ortak bir nedeni, bir bakteri olan Staphylococcus aureus'dur. Metisiline dirençli olan Staphylococcus aureus (veya MRSA), günümüzde birçok antibiyotiğe karşı da dirençlidir. Stafilokok basili ve MRSA enfeksiyonları, yara enfeksiyonları, sepsis ve pnömoni de dahil olmak üzere çeşitli şiddetli ve kronik enfeksiyonlardan sorumludur.

Bald'ın göz merhemi şarap, sarımsak, Allium türleri (pırasa veya soğan gibi) ve oxgall içerir. Tarifte, içeriklerin beraber karıştırılmasının ardından, kullanımdan önce dokuz gün boyunca pirinç bir kapta bekletilmesi gerektiği belirtiliyor.

ORTAÇAĞ YÖNTEMLERİ

Modern çağ öncesi Avrupa tıbbı, dünyanın diğer bölgelerindeki geleneksel ecza uygulamaları ile karşılaştırıldığında, klinik potansiyeli nedeniyle pek işe yaramamıştır. Araştırmalarımız da Ortaçağ tıp uygulayıcılarıyla ilgili bazı soruları gündeme getiriyor. Bugün, “Ortaçağ” kelimesi, zalimâne davranış, cehâlet veya gerici düşünme anlamına gelen, aşağılayıcı bir terim olarak kullanılmaktadır. Bu, dönemin incelenmeye değmediği fikrini devam ettirmektedir.

Göz hastalıkları hakkındaki çalışması sırasında kimyager Tu Youyou, bitkisel tıp alanında eski Çin literatüründen 2 binin üzerindeki tarifi taramasının sonra, sıtmaya karşı yeni bir terapi keşfi yaparak, Nobel Fizyoloji ve Tıp Ödülü’nü kazandı. Peki, Ortaçağ Avrupa tıp literatüründe mikrobik enfeksiyonlara karşı başka bir “gümüş kurşun” gizli olabilir mi?

Şüphesiz, Ortaçağda, hastanın vücudundaki patojen tabiatlı oluşumları temizlemek gibi bugün taklit etmeyeceğimiz bâtıl yaklaşım ve tedaviler var. Diğer yandan, yürüttüğümüz çalışma, uzun bir gözlem ve deney geleneğinin bilgisine sahip olan Ortaçağ uygulayıcılarının ilaçlarının arkasında bir metodoloji olabileceğini düşündürmektedir.

Temel bir bulgu, Bald'ın göz merhemi tarifinde belirtilen adımları izlemenin -kullanımdan önce dokuz günlük bekleme süresi de dahil-, etkisinin artması açısından önemli olduğunu göstermektedir. Bu Ortaçağ tarifi, enfeksiyonu tedavi eden diğer ilaçlara bir örnek teşkil edebilir mi? Uygulayıcılar, biyolojik olarak aktif bir karışım hazırlamak için bazı “bilimsel” yöntemleri takiben malzemeleri seçip birleştirdiyse işe yarar mı?

Daha çok araştırma, bazı Ortaçağ ilaçlarının, plasebo veya palyatif yardımcılardan daha fazlası olduğunu gösterebilir; ancak o dönemki "antik-antibiyotikler" modern enfeksiyon kontrolü biliminden çok önceleri kullanılmıştır. Bu fikir, Ortaçağ tıp metnindeki Lylye of Medicynes adlı çalışmayı temel almaktadır.

BİR ORTAÇAĞ İLAÇLARI VERİTABANI

Lylye of Medicynes, 1305 yılında tamamlanan Latince "Lilium Medicinae"nin 15. yüzyıl Orta dönem İngilizce çevirisidir. Tanınmış bir Ortaçağ doktoru olan Bernard Gordon'ın eserlerinin bir tercümesidir. Onun Lilium Medicinae adlı eseri, en azından 17. yüzyıl sonuna kadar çevrildi ve yüzyıllar boyu sürekli olarak çoğaltıldı.

Metin, zengin tıbbi tarifler içeriyor. Orta dönem İngilizce çeviride, 360 reçete bulunmaktadır -metinde Rx ile açıkça belirtilmiştir- ve binlerce bileşen adı mevcuttur.

Bir doktora öğrencisiyken Lylye of Medicynes’in ilk baskısını hazırlamıştım ve tarifleri Lilium Medicinae’nin dört güncel Latin kopyasıyla karşılaştıracaktım. Orta dönem İngilizce metinlerini Ortaçağ el yazmasına sadık kalarak kopyaladıktan sonra, noktalama işareti ekleme ve yazım hatalarını düzeltme gibi işlemleri yaparak, modern bir okuyucu için okunabilir hale getirdim. Lylye of Medicynes, 600 sayfalık kelime-işlemeli bir metne denk gelen 245 folyodan oluşuyor.

Malzemelerin Orta dönem İngilizce adlarını bir veritabanına yükledim, ayrıca modern karşılıklarıyla çevirileri, tarif ve hastalıklarla ilişkilerini yan yana yerleştirdim. Modern teknolojilerle işleme tabi tutmak için Ortaçağ verilerini biçimlendirmek çok zaman almaktadır. Ortaçağ tıbbi malzemelerinin modern eşdeğerlerine tercüme edilmesi de zaman alıyor; çünkü kısmen eşanlamlı sözcükler ve bitkiler bağlamında modern bilimsel terminolojide değişiklikler mevcut. Bu bilgilerin birçok kaynaktan araştırılarak doğrulanması gerekir.

Veri tabanımızla, döngüsel olarak ortaya çıkan ve özellikle bulaşıcı olan hastalıkların tedavisinde kullanılan bileşenlerin bir kombinasyonuna ulaşmayı amaçlıyoruz. Bunu başarmak için, ağ analizleri, girişler arasındaki ilişkileri incelemek için matematiksel bir yöntem gibi veri biliminin ortak araçlarını kullanıyoruz. Ekibimiz, bu kalıpları barındıran Ortaçağ metinlerindeki “antik-antibiyotik” reçetelerinin, laboratuar testleri için bir ilham kaynağı olarak nasıl kullanabileceğimizi inceleyecektir.

Mart ayında, geliştirdiğimiz yöntemin bu veri seti için uygunluğundan emin olmak için veritabanının küçük bir kısmını test ettik. Bugün itibariyle, veritabanı sadece Rx ile belirtilen 360 tarif içeriyor. Kavramın kanıtlanması aşaması tamamlandığına göre, veritabanını, açık reçete formatında olan ancak Rx ile işaretlenmemiş diğer içerikleri de barındıracak biçimde genişleteceğim.

En çok, bilinen enfeksiyon bulgularıyla ilişkili tariflerle ilgileniyoruz. Bald'ın göz merheminde bileşenlerin kombinasyonu çok önemlidir. Bileşen ilişkilerinin gücünü inceleyerek, Ortaçağ tıbbi tariflerinin bazı antimikrobiyal bileşenlerin kombinasyonları tarafından yönlendirilip yönlendirilmediğini araştırmayı umut ediyoruz.

Veritabanımız, yeni bir antibiyotik arayışımızda laboratuvarda test edilecek yeni tariflerle, bu maddelerin moleküler düzeyde içerdiği antimikrobiyal ajanların yeni araştırmalara yönlendirilmesini sağlayabilir. Ayrıca, Ortaçağ uygulayıcıların tarifleri “nasıl tasarladığı” konusundaki anlayışımızı derinleştirebilir. Araştırmalarımız başlangıç henüz aşamasında olsa da gelecek için heyecan verici bir potansiyele sahiptir.

* Yazının aslı  The Conversation  isimli sitede yayınlanmıştır . (Çeviren: Tarkan Tufan)