Dünya Forum: Görünmez dünyanın kâşifi Antonie van Leeuwenhoek
Antonie van Leeuwenhoek, mikroskobik yaşamı açığa çıkararak biyoloji bilimini yarattı. Van Leeuwenhoek, tek hücreli organizmalar anlamına gelen ‘protozoa’ dünyasını keşfetti ve onlara ‘animalcules’ (küçük hayvanlar/hayvancıklar) adını verdi; mikroskobu geliştirdi ve mikrobiyolojinin temelini attı. Kılcal damarlardaki kas lifleri, bakteriler, spermatozoa ve kan akışını inceledi. Yetenekli gözlemleri, ileri görüşlülüğü ve eşsiz merakı sayesinde büyük bir bilim insanı haline gelerek, bilinmeyen bir dünyaya meydan okudu.
Antonie Philips van Leeuwenhoek, 24 Ekim 1632 günü Hollanda’nın Delft kentinde doğdu. Bir sepet imalâtçısı olan Philips Thoniszoon ve bira imalâtçısı bir aileden gelen Margriet Jacobsdochter van den Berch’in oğluydu. Akrabaları, Hollanda’nın Altın Çağı’na özgü müreffeh orta sınıftan zanaatkârlar, bira üreticileri ve kısmen kamu görevlilerinden oluşuyordu. Babası, Antonie henüz bir çocukken öldü. Leeuwenhoek, ticaret hayatına atılmadan önce uzun süren bir eğitim göremedi, herhangi bir yabancı dil de öğrenemedi. Beceri, çalışkanlık, sonsuz bir merak duygusu ve zamanının bilimsel dogmalarından arınmış açık bir zihin sahibi olan Leeuwenhoek, biyoloji tarihindeki en önemli keşiflerden bazılarını yapmayı başardı. Bakterileri ve tek hücreli canlıları gözlemleyen ilk insan oldu. Alt türler üzerine yaptığı araştırma, kendi kuşağının ezberlediği doktrini çürüttü ve gözlemleri bakteriyoloji ve protozooloji bilimlerinin temellerinin atılmasını sağladı.
Leeuwenhoek’in çocukluk yaşamı hakkında çok az şey biliniyor, ancak kapsamlı bir bilimsel eğitime sahip olmadığı kesindir. 1638’de henüz on dört yaşındaki Antonie, Leiden yakınlarındaki bir köy olan Warmond Gramer Okulu’na gönderildi. Bir süre sonra Benthuizen’de kendisine matematik ve temel fizik derslerinde eğitim veren amcasıyla birlikte yaşadı. Amcası 1648’de öldüğünde on altı yaşında olan Leeuwenhoek, ticaret öğrenmek için Amsterdam’a gitti ve Kumaş İşçileri Loncası’nda çıraklık yapmayı tercih etti.
Ardından, Amsterdam’daki bir keten kumaşı dükkânında muhasebeci olarak çalıştı. Altı yıl sonra, 1654 yılında kendi kumaş dükkânını kurmak için Delft’e döndü ve evlendi. 1660 yılında düşük seviyeli bir kamu yetkilisi olarak görev yaptı ve daha sonra tapu dairesinde bilirkişi olarak çalıştı. Yaptığı tüm işlerde başarılı olsa da onun asıl tutkusu mikroskobik canlıların görünmez dünyasına yönelikti.
HER ALANDA BAŞARILI BİR KARİYER
Antonie van Leeuwenhoek, 24 Ekim 1632’de Hollanda Cumhuriyeti’nin (1581-1795) Delft kentinde doğdu. Babası, Philips Antonisz van Leeuwenhoek, Antonie sadece beş yaşındayken öldü. Annesi Margaretha, varlıklı bir bira imalâtçısı ailenin kızıydı ve Philips’in ölümünün ardından, bir ressam olan Jacob Jansz Molijn ile evlendi. Antonie’nin dört ablası vardı: Margriet, Geertruyt, Neeltje ve Catharina. Yaklaşık on yaşındayken üvey babası da öldü ve amcası ile Benthuizen’de yaşamaya gönderilmeden önce kısa bir süre için Warmond’da bir okula gönderildi.
Van Leeuwenhoek, Temmuz 1654’te Barbara de Mey ile evlendi. Aynı yıl, hayatının geri kalanında yaşayacağı ve çalışacağı Delft’e geri döndü. 1650’lerde kendi kumaş dükkânını açtı. Eşi Barbara 1666 yılında öldü ve 1671’de van Leeuwenhoek, Cornelia Swalmius ile evlendi. Delft’te geçirdiği yıllar boyunca işler iyi gitmiş, para kazanmaya başlamıştı.
1660 yılında Delft Belediyesi’nde kazançlı bir görev üstlendi ve bu görevini yaklaşık 40 yıl boyunca sürdürdü. 1669 yılında Hollanda Mahkemesi tarafından tapu bilirkişisi olarak atandı; ardından, Delft Belediyesi’nin resmi ‘şarap tadıcısı’ ve şehrin şarap ithalatı ve vergilendirme sorumlusu olarak başka bir Belediye görevine daha atandı.
Tekstil tüccarları, kumaş muayenesi için yaygın olarak küçük mercekler kullanırdı ve Leeuwenhoek, 1653’te kendisine ticaret amaçlı bir büyüteç satın almıştı. Bu mercek, mikroskobu geliştireceği sürecin de başlangıcı oldu. Zaman geçtikçe cam işleme ve mercek taşlama işleriyle yakından ilgilenmeye başladı. Bununla birlikte, Robert Hooke’un ‘Micrographia’ adlı kitabındaki mikroskobik gözlemlerden de ilham alıyordu.
MİKROSKOP TASARIMINDA ÇIĞIR AÇTI
Leeuwenhoek’in bilimsel hayatının otuz dokuz yaşındayken başladığı söylenebilir. 1671’de kendi başına basit bir mikroskop imal etti ve farklı maddeleri gözlemlemeye başladı. Sudaki mikroorganizma sayısını hesaplamayı denedi ve deri, saç ve kan gibi diğer nesneleri incelemeye başladı. Ayrıca fildişinin fiziksel yapısı hakkında yazılar okudu ve daha güçlü mikroskoplar yaratarak pire gibi parazitleri keşfetmeye koyuldu.
Antonie van Leeuwenhoek’in ihtiyaçlarına uygun lens taşlama konusunda doğal bir becerisi ve tutkusu vardı. Üstün ışık ayarlama teknikleriyle, 200’den fazla kez büyütebilen mikroskoplar üretmeyi başardı ve ilerleyen zamanda büyütme oranını 500 kata kadar yükseltti. İlerleyen yıllarda, hem Hollanda hem de diğer ülkelerdeki tanınmış bilim insanlarına ve amatör bilimcilere yazdığı 300’den fazla mektup aracılığıyla, kendi çalışmalarını bilinir hale getirdi. Kendisi yalnızca Hollandaca yazabiliyordu, ancak muhataplarının okuyabilmesi için tercüme edilen az sayıda mektubu da mevcuttu.
Leeuwenhoek’in başarılarının daha geniş bir kitle tarafından tanınmasını sağlayan kişi, yakın arkadaşı ve bir muhabir olan Regnier de Graaf (1641-1693) idi. De Graaf, Leeuwenhoek’i Londra’daki Royal Society (Kraliyet Bilim Derneği) ile temasa geçirdi ve keşiflerinin çoğunu gazetelerde yayınladı. Yayınlanan ilk yazısı 1673 yılında arı sokmalarıyla ilgili bazı gözlemleri içeriyordu. De Graaf, Hollandaca yazılmış mektupları İngilizce ve Latince’ye çevirdi ve Kraliyet Bilim Derneği’nin yayınlarında basılmasını sağladı; bu eserlerin çoğu daha sonra kitap halinde yeniden basıldı. Leeuwenhoek, kendisinin ürettiği 190 mikroskobunu da bağışladığı Kraliyet Bilim Derneği’ne toplam 26 bilimsel makale gönderdi.
Bununla birlikte, 1676’da, mikroskobik tek hücreli organizmaların keşfiyle ilgili yazışmalarını gönderdiğinde, Kraliyet Bilim Derneği onu şüpheyle karşıladı. İlk başta Dernek, Leeuwenhoek’in bulgularına karşı şüpheci yaklaştı; ancak daha sonra Leeuwenhoek, Kraliyet Bilim Derneği’ni kendi ulaştığı sonuçları doğrulamaya ikna etti. Derneğin bilim ekibi onun gözlemlerini test etti ve tüm bulguları eksiksiz biçimde onayladı. 1680 yılında Leeuwenhoek’e Kraliyet bilim Derneği üyeliği verildi.
On yedinci yüzyılın sonunda, van Leeuwenhoek mikroskobik çalışma ve keşif konusunda adeta bir tekel haline gelmişti. Van Leeuwenhoek, Leibniz, İngiltere Kralı III. William ve eşi II. Mary, Amsterdam Belediye Başkanı Johan Huydecoper, Çar Büyük Peter gibi asillerin yanı sıra bitki yetiştirmekle ve mikrobik yaratıklarla ilgilenen onlarca amatör ya da lisanslı bilim insanı tarafından ziyaret ediliyordu. Neredeyse tarihteki hiçbir bilim insanının yaşamadığı oranda büyük bir şöhrete ve ilgiye mazhar olmuştu. Misafirlerini hayal kırıklığına uğratacak biçimde, keşiflerinin temel aracı olan en yeni mikroskoplarını göstermeyi reddetti ve bunun yerine ziyaretçilere ortalama kaliteye sahip merceklerden oluşan koleksiyonunu gösterdi. Deneyimli bir tüccar olan van Leeuwenhoek, kritik öneme sahip mercekleri üretmek için kullandığı basit yönteminin ortaya çıkması durumunda, zamanının bilimsel topluluğunun mikroskopi alanındaki kendi rolünü göz ardı edeceğine ve hatta unutacağına inanıyordu.
TEKNİKLERİ VE KEŞİFLERİ
Antonie van Leeuwenhoek, mikroskoplarla ilgili kariyeri boyunca 500’den fazla optik lens üretti. Ayrıca, yalnızca dokuzu günümüze ulaşan farklı tiplerde en az 25 tek lensli mikroskop imal etti. Bu mikroskoplar, el yapımı lensleri sabitleyen gümüş veya bakır çerçevelerden yapılmıştı. Günümüzde varlığını koruyan mikroskoplarsa 275 kata kadar büyütme yeteneğine sahipti. Bununla birlikte, van Leeuwenhoek’in 500 kata kadar büyütebilecek bazı mikroskoplar ürettiğinden de şüpheleniliyor. Kendisi, yaygın biçimde bir amatör bilim insanı olarak kabul edilmiş olmasına rağmen, bilimsel araştırmaları son derece yüksek kalitede bir içeriğe sahipti.
van Leeuwenhoek'in mikroskoplarının bir çizimi.
1677 yılında spermatozoa’yı keşfetti; daha sonra, yumurtaların sperm tarafından içine girilmesiyle döllendiği sonucuna vardı. Leeuwenhoek, tüm canlı türlerinin işlevsel olarak birbirine benzer olduğuna inandığından, bitkilerde üreme konusunda da kapsamlı araştırmalar yaptı. 12 Ekim 1685 tarihli bir mektupta, bitki üreme teorisini açıklamak için ‘anjiyospermlerin’ tohumları üzerine yaptığı çalışmaları kullandı: Hareketsiz bitkiler çiftleşemediğinden, her birey kendi yayılımını sağlamak zorundaydı. Embriyonik bitki bu nedenle yeni yaşamın kaynağıydı. Çiçeğin, bitkinin güzel ama işlevsel olmayan bir süsü olduğunu düşündüğü için, Leeuwenhoek anterleri ve yumurtalıkları araştırmadı.
1702’de mikroskobik canlılar olan Rotiferlerle ilgili gözleminde, Leeuwenhoek, "oluklardan su ızgaralarına taşınan tüm yağmur sularında, bu ‘hayvancıkların’ bulunduğunu ve her türlü suda ve açık havada gezinen hayvancıklar bulunabileceğini" belirtti. Bu hayvanlar, havada yüzen toz ile birlikte rüzgâr tarafından da taşınabilirdi.
Van Leeuwenhoek’in tek lensli mikroskopları nispeten küçük cihazlardı; en büyüğü yaklaşık 5 cm uzunluğundaydı. Güneş’e doğrultarak bakarken, lens, göze çok yakın biçimde yerleştirerek kullanılıyordu. Mikroskobun diğer tarafındaysa, lense yakın bir noktaya konumlandırılan numunenin sabitlendiği bir iğne bulunuyordu. Pimi ve numuneyi üç eksen boyunca hareket ettirmeye yarayan üç vida bulunuyordu: eksenlerden biri odağı değiştirmek ve diğer ikisi numune üzerinde gezinmek için kullanılıyordu.
Van Leeuwenhoek’in yaşamı boyunca ürettiği mikroskopların yalnızca kendisine sakladığı yönleri oldu; özellikle de lensleri nasıl yaptığına dair en kritik sırrını kimseyle paylaşmadı. Uzun yıllar boyunca hiç kimse van Leeuwenhoek’in tasarım tekniklerini yeniden uygulayamadı; ancak 1957’de C. L. Stong, parlatma yerine ince cam iplik kaynaştırmayı kullandı ve van Leeuwenhoek tarafından tasarlanan mikroskobun bazı işleyiş prensiplerini başarıyla tekrarladı. Aynı yöntem, Rusya’daki Novosibirsk Devlet Tıp Enstitüsü’nde görev yapan A. Mosolov ve A. Belkin tarafından da bağımsız olarak keşfedilecekti.
Van Leeuwenhoek, su damlalarında yaşayan mikroorganizmaların sayısını tahmin etmek için örnekler ve ölçümler geliştirdi. Geniş bir mikroskobik canlı yelpazesini inceledi ve ortaya çıkan gözlemleri İngiliz Kraliyet Bilim Derneği gibi birçok grupla paylaştı. Bu tür çalışmalar, mikroskobik dünyanın ilk ve en önemli kâşiflerinden biri olarak tarihteki yerini sağlamlaştırdı.
ÇAĞ DEĞİŞTİREN BİLİMSEL MİRAS
Hayatının sonunda, van Leeuwenhoek, gözlemleri ve keşifleriyle ilgili Kraliyet Derneği’ne ve diğer bilimsel kurumlara yaklaşık 560 mektup yazmıştı. Hayatının son haftalarında bile, van Leeuwenhoek Londra’ya gözlemlerle dolu mektuplar göndermeye devam etti. Son birkaç mektubu, kendi hastalığının kesin bir tanımını içermekteydi. ‘van Leeuwenhoek hastalığı’ olarak adlandırılan hastalığı, diyaframın kontrolsüz biçimde hareket etmesine neden olan nadir görülen bir kas dokusu sorunuydu.
Her ne kadar bilimsel alanda ün yapmış bir ailede doğmamış ve bilimsel eğitim almamış olsa da, öldüğünde gerçek bir bilim insanıydı. Leeuwenhoek, hayatının sonunda, hiç evlenmemiş kızı Maria’nın yardımıyla hayatta kaldı. Maria iyice yaşlanan babasına baktı ve ailenin tekstil işini yürütmesine yardım etti. Leeuwenhoek zengin bir adam olmuştu ve Maria bu zenginliği miras aldı. Antonie van Leeuwenhoek 26 Ağustos 1723 günü 90 yaşındayken öldü ve dört gün sonra Delft kentindeki Oude Kerk’e gömüldü.
1981 yılında İngiliz mikroskopçu Brian J. Ford, van Leeuwenhoek’in orijinal tasarımlarının Londra Kraliyet Bilim Derneği’nin koleksiyonlarında saklandığını fark etti. Tamamının yüksek kalitede oldukları ve iyi korundukları tespit edildi. Ford, van Leeuwenhoek’in çalışmalarıyla oluşan külliyata, tek mercekli mikroskopla yapılan yeni gözlemler ekleyecekti.
Günümüzde, van Leeuwenhoek’in adını taşıyan Amsterdam'daki Antonie van Leeuwenhoek Hastanesi, onkoloji alanında uzmanlaşmıştır. 2004 yılında, Hollanda’da ‘En Önemli Hollandalı’ konusunda yapılan bir kamuoyu araştırması, van Leeuwenhoek’i tüm zamanların en büyük dördüncü Hollandalısı olarak kaydetti. 24 Ekim 2016’da Google, van Leeuwenhoek’in doğumunun 384'üncü yıldönümünü, günümüzde ‘bakteri’ adıyla bilinen ‘hayvancıklar’ ya da ‘animalcules’ keşfini tasvir eden bir 'doodle' ile andı. Mikroskop alanında yaptığı devrim sayesinde bir ‘Escherichia coli’ bakteri kümesi 10 bin kez büyütüldü. Erken modern dönemde, Leeuwenhoek’in, büyük ölçüde bilinmeyen mikroskobik dünyayı keşfi ve yaptığı incelemeler, Hollandalıların Altın Çağı’nın en önemli başarılarından biri olarak kabul edilir.
Kaynaklar:
https://explorable.com/discovery-of-bacteria
https://peoplepill.com/people/antonie-van-leeuwenhoek/
https://www.whonamedit.com/doctor.cfm/1593.html