Edgar Allan Poe: Dadaizm’in öncüsü

Edgar Allan Poe’yu nasıl bilirsiniz? Gotik edebiyatın büyük ustası, dünya şiirine 'Annabel Lee' ve 'Kuzgun' gibi başyapıtlar kazandırmış bir şair, yine dünya edebiyatına Auguste Dupin gibi bir dedektif kazandırmakla kalmamış, aynı zamanda "dedektif öyküsü" diyebileceğimiz türün yaratıcısı olmuş bir edebiyat dâhisi. Tüm bunlar yetmezmiş gibi, günümüzde bile çoğu yazarın yapıtlarında doğrudan yararlandığı "tek etki kuramı"nı geliştirmiş bir yazar ve kuramcı. Bir hikâyenin, okurun zihninde tek bir etki yaratacak şekilde kurgulanmasını, metindeki karakterlerin, olayların ve mekânların bu etkiye hizmet etmesi gerektiğini söylemiş ve "kısa öykü" diye adlandırabileceğimiz türün de öncüsü olmuş bir isim.

Eğer Poe, 'Bay Thingum Bob’un Yazın Hayatı' adlı öyküyü yazmamış olsaydı, yukarıda söylediklerimiz Poe’yu tanımlamak için yeterli sayılabilirdi. Ancak Poe’nun 1844 yılında kaleme aldığı bu öykünün, yazılışından 72 yıl sonra ortaya çıkacak olan Dadaizm akımının erken dönem habercisi olduğunu söyleyebiliriz.

Poe’nun bu öyküsü ve Dadaizm’le bağlantısı hakkında daha önce Virüs Dergisi'nin Ağustos-Eylül 2021 tarihli sayısında bir yazı yazmıştım ancak Poe hakkında daha ayrıntılı bir inceleme yaptığım şu günlerde, konuyu tekrar gündeme getirmenin faydalı olacağını düşündüm.

Dadaizm’in Zürih’teki Kabare Voltaire'de toplanan, Hugo Ball, Jean Arp, Richard Hulsenbeck, Marcel Janco, Tristan Tzara gibi bir grup genç sanatçı tarafından 8 Şubat 1916’da oluşturulduğunu, o meşhur Dada manifestosunun da 14 Temmuz 1916’da Hugo Ball tarafından kaleme alındığını biliyoruz. Böylece, kurumsallığa, konformizme ve burjuva düzeninin yarattığı sisteme karşı bir başkaldırı niteliği taşıyan, anlamı dışlayan ve rastlantısal olanı önceleyen Dadaizm 20. yüzyılın ilk avangart sanat akımı olarak tarihteki yerini almıştı.

Dadaizm’in özelliklerini anlamak için Tristan Tazara’nın 'Dadaist Bir Şiir Yazmak İçin' adlı şiirini okumak yeterince fikir veriyor. Hatta bu şiirin başlı başına bir Dadaist manifesto olduğunu bile söyleyebiliriz.

DADAİST BİR ŞİİR YAZMAK İÇİN

Bir gazete alın/ Bir makas alın/ Bu gazeteden şiirinizin ne uzunlukta olmasını/ istiyorsanız o uzunlukta bir makale seçin/ Makaleyi kesin/ Daha sonra özenle bu makaleyi oluşturan bütün / sözcükleri kesin ve bir torbaya koyun/ Yavaşça karıştırın/ Sonra kestiğiniz her parçayı tek tek çıkarın/ Torbadan çıkardığınız sırayla/ Özenle kağıda yazın/ şiir size benzeyecektir./ İşte şimdi halkın anlamayacağı, hoş bir duyarlığa/ sahip son derece özgün bir yazar oldunuz.

(Çev: Tozan Alkan)

NE YAZDIĞININ ÖNEMİ YOK, YETER Kİ TARZIN OLSUN!

Şimdi gelelim 'Bay Thingum Bob’un Yazın Hayatı' adlı öyküye:

Thingum Bob’un babası, mesleğinin zirvesindeki bir berberdir. Dükkânının müdavimleri arasında dönemin ünlü editörleri de vardır. Hatta ünlü Gad-Fly dergisinin editörü, tıraş olurken, Thingum’un babası tarafından keşfedilen Bob Yağı’nı öven bir şiiri yüksek sesle okumuştur. İşte o gün küçük Thingum büyük bir şair olmaya karar verir.

Babası, oğlunun bu isteğini anlayışla karşılar ve onu şair değil, editör olması için teşvik eder. Zaten arada çok fark yoktur çünkü şairlerin çoğu zaten editördür. Ona çatı katında bir oda verir. Gerekli malzemeyi temin eder: Kağıt, kalem, mürekkep, bir uyak sözlüğü ve Gad-Fly’ın bir nüshası. Böyle başlar Thingum Bob’un editörlük ve şairlik macerası. Ancak tahmin edebileceğiniz gibi kendisini zirveye ulaştıracak basamakları üçer beşer atlayarak kat edemez. Zor ve çetrefilli bir yoldur bu. Reddedilişler, ayak oyunları ve karşısına çıkarılan akla hayale gelmeyecek engellerle mücadele eder. Sonunda talih yüzüne güler. Dönemin ünlü dergisi Lollipop’un editörü Bay Crab, Thomas Hawk adıyla dergisine düzenli olarak yazmasını teklif eder. Daha ilk yazısıyla, Gad-Fly’ın editörünün defterini dürer Thingum. Onun Bob Yağı adlı şiiri üzerine yazdığı, derginin tam otuz altı sayfasını kaplayan bir eleştiri yazısıdır bu. Yazı yayınlandıktan sonra Gad-Fly’ın editörü ortadan kaybolur ve bir daha izine rastlanamaz.

Şiir yazmaktan daha kolay gelir bu tarz yazılar yazmak Thingum’a. Çünkü sistematik çalışıyordur ve çok iyi bir yazma yöntemi bulmuştur. Yöntemi şudur: 'Lord Brougham’ın Konuşmaları', 'Cobbett’in Tüm Eserleri', 'Yeni Argo Sözlüğü', 'Haddini Bildirme Sanatı', 'Küfür Dersleri' ve 'Lewis G. Clarke’ın Dil Üstüne Yazıları' adlı kitapları indirimli fiyattan alır. Bu kitapları bir kaşağı ile ince ince doğrar, parçaları bir eleğe doldurur. Elekten geçirip edepli sayılabilecek sözcükleri ayırdıktan sonra, kalan sert sözleri büyük bir teneke biberliğin içine koyar. Biberliğin yan tarafında büyük delikler olduğu için, istediği cümleleri fiziksel zarar vermeden içinden çekip çıkartabilecektir.

Yazısını yazma vakti gelince, büyük boy bir yazı kağıdına kaz yumurtası akı sürer ve bu kağıdı da aynı sözcüklere yaptığı gibi ince ince keserek biberliğin içine atar. Sonra biberliği iyice sallar. Boş kağıtlara yapışan sözcükler sayesinde yazısı hazırdır. Önceleri yazının genelinde bir tutarsızlık ve acayiplik olduğunu düşündüğü için biraz tedirgin olur. Birbirine uymayan sözcükler vardır ve bu sözcüklerin bazısı da terstir. Ama kısa zamanda bu tedirginliği üstünden atar Thingum. Çünkü yazısı yayınlandığında büyük bir başarı kazanır, sürekli övgüler alır ve bütün dünyada hayranlık uyandırır.

Sonucu tahmin etmek zor değil. Bu yazıları ardı ardına yayınlayan Thingum Bob, dünyanın en tanınmış yazarı olur, evrensel bir şöhrete kavuşur. Kendi deyimiyle, "tarih yazar". O esnada yazılarını yayınlattığı Lollipop’un da sahibi olmuştur. Derken ülkedeki diğer edebiyat dergilerini de satın alır, hepsinin ismini birleştirip tek bir dergi olarak yayınlar.

Başarısının sırrını da açıklar öykünün sonunda Thingum Bob: Yazmak, sürekli yazmak, gece gündüz yazmak, iyi günde kötü günde, açken, susuzken… Hep yazmak. Ne yazdığınızın önemi olmadığını da söyler ama. Önemli olan tek bir şey vardır: Tarz!

TENEKE BİBERLİKTEKİ SÖZCÜKLERDEN TORBADAKİLERE…

Yıllar sonra, Thingum Bob’un yazma tarzı, Tristan Tzara’nın Dadaist şiir yazma yöntemine dönüşecektir. Tzara, yazma yönteminin, rastgele seçilen sözcüklerin art arda dizilmesi olduğunu söyler. Bunun için bir gazeteden makasla kesilen sözcüklerin bir torbaya atılıp, torbadan sırayla çekilmesini önerir. Sözcüklerin gazetedeki hangi makaleden kesileceğine, yazılacak olan şiirin uzunluğuna göre karar verilmelidir. Makalenin içeriği ve kullanılan sözcüklerin niteliği önemli değildir. Önemli olan makaledeki sözcük sayısının şiirde kullanılacak sözcük sayısına denk gelmesidir.

Teneke biberliğin yerini torba almıştır. Makas yine aynı makastır. Yazı (ya da şiir) yine sözcüklerin rastlantısal biçimde art arda sıralanmasıyla oluşmaktadır ama arada önemli bir fark vardır. Tzara’nın yönteminde, içindeki sözcüklerin kullanılacağı ana metnin bir önemi yoktur. Thingum ise kullanacağı metinleri özenle seçer. Mesela yazısında kullanacağı kelimelerin bir kısmı, sanayi devriminin yol açtığı yıkımların ancak geleneksel tarım toplumuna geri dönüşle aşılacağını iddia eden İngiliz gazeteci, yazar William Cobbett’e aittir. 'Lord Brougham’ın Konuşmaları', bu yöntemi uygularken kullandığı bir diğer eserdir. Köle ticaretinin kaldırılması, serbest ticaret ve parlamento reformu dahil olmak üzere, birçok liberal anlayışın savunucusu olan bir İngiliz devlet adamıdır Brougham. Eski bir köle olan Lewis Garrard Clarke ise hem 'Acıların Hikayesi' adlı kitabında yaşadığı esareti anlatmış hem de kölelik deneyimlerinden söz ettiği konferanslar düzenleyerek Amerika’nın birçok eyaletini gezmiştir. Poe’nun öykü kahramanı Thingum’un bu ismi seçmesi de tesadüf olmasa gerek. Geriye, 'Yeni Argo Sözlüğü', 'Küfür Dersleri' ve 'Haddini Bildirme Sanatı' kalıyor ki, bu kitaplar, yazarlığının ilk yıllarında kendisine epey sıkıntı yaşatan, dönemin ünlü dergilerinin editörlerine karşı açacağı "edebi" savaşta kullanabileceği sözcükleri seçmesinde ona epey yardımı olacak kitaplardır.

Poe, bu öyküsüyle Dadaizm’in yazma yöntemini 72 yıl önceden haber vermiş, Thingum Bob ise dünyanın ilk kurgu Dadaist yazarı olarak edebiyat tarihindeki yerini almıştır.