Ekonomi Dünyası: Enflasyonun yarattığı tahribat ve 30 trilyon dolarlık kayıp

Eski madeni paraları severim, biriktiririm. Artık olmayan İtalyan liretleri, Yunan drahmileri güzel paralardır. Nümismatik derler; kendi çapında bir kültürdür. Tarih, siyaset, ekonomi ve birçok konuda bilgi sahibi olabilirsiniz. Tabii isterseniz…

Geçen gün elime geçti, Türkiye’de enflasyonun zirve yaptığı 1990’lı yıllar ile 2000’lerin başında madeni 100 bin lira, 250 bin lira vardı. Ne tuhaf…

Düşünsenize; şimdinin bir ikinci el otomobil parasını bozuk para diye cebinizde taşıyorsunuz… İşte paranın değerinin nasıl eridiğine bir örnek…

Böyle bir döneme dönmek istemeyiz ama 5 ve 10 liralık madeni para ile 500 liralık kağıt paranın basılacağı haberleri okuyoruz.

Gençler bilmez, eskiler de unutmuş olabilir. 1971’den başlayarak 34 yıl süren çift haneli enflasyon oranlarının görüldüğü bir enflasyonist süreç yaşadık ve bunun sonucunda Türk Lirası eridi. 1993’te bir milyon lira, 1999’da 10 milyon lira ve 2001’de 20 milyon lira kağıt para basıldı. Madeni paralar ise 1994’te 10 bin lira, 1995’te 25 bin lira, 1997’de 50 bin lira, 1997’de 50 bin lira ve 2002’de 250 bin lira olarak piyasaya sürüldü.

TÜRKİYE’DE YILLARA GÖRE ENFLASYON

(Tüketici fiyatları endeksi, %)

1990  60.6
1991  71.1
1992  67.9
1993  71.4
1994  125.5
1995  76.0
1996  79.8
1997  99.1
1998  69.7
2000  39.0
2001  68.5
2002  29.7
2003  18.4
2004  9.3
2005  7.72
2006  9.65
2007  8.39
2008  10.06
2009  6.53
2010  6.4
2011  10.45
2012  6.16
2013  7.4
2014  8.17
2015  8.81
2016  8.53
2017  11.92
2018  20.3
2019  11.84
2020  14.6
2021   36.08
2022  64.27

ARALIK AYINDA 20 PUAN BİRDEN NASIL DÜŞTÜ?

Enflasyon gerçekten düşüyor mu? Artık kimsenin pek inanmadığı TÜİK’in resmi enflasyon oranı Aralık ayında baz etkisiyle 20 puan birden düşerek yüzde 64.27 oldu. Yılı bu oranla kapattık.

Baz etkisi önceki yılın aynı ayının yüksek oranının endeksten çıkıp, son ayın düşük oranının endekse dahil olmasıdır. Önceki yılın Aralık ayına ait yüzde 13.58 endeksten çıktı ve onun yerine yıllık endekse geçen yılın Aralık ayına ait yüzde 1.18 aylık enflasyon girdi.

Enflasyonu ölçen bir başka kurum olan ve büyük çoğunluğun daha gerçekçi bulduğu ENAG’a göre ise, 2022 enflasyonu yüzde 137.5… İki kurum arasında iki kattan fazla fark var.

ENAG’a göre, tüketici fiyat endeksi Aralık ayında yüzde 5.18 arttı, TÜİK’e göre yüzde 1.18…

Dar gelirliyi en çok etkileyen gıda enflasyonu 2022’de TÜİK’e göre yüzde 78, DİSK-AR’a göre, en yoksul yüzde 20’lik grup için yüzde 115 oldu.

ZAM YAPANLARDAN TAAHHÜT ALMA DÖNEMİ

Artık yavaştan seçim hazırlıkları başladı; asgari ücret ile memur ve emekli aylıkları fena olmayan oranlarda artırıldı. Büyük zincir marketlerden Ocak ayında binlerce ürüne zam yapmama taahhüdü alındı. Fırıncılar Federasyonu, Ocak ve Şubat’ta ekmeğe zam yapmayacağını açıkladı.

Bu şekilde enflasyon düşer mi? Görünen pahalılığın hâlâ devam ettiği… Ucuzcu marketlerde yumurtanın tanesi 3 lira, domatesin kilosu 20 lira, portakal 17, elma 15 lira…

Beyaz peynirin kilosu 180 lira, eti geçti diyecektim, biraz önce okudum; yumurtaya ve ete yüzde 29 zam gelmiş. Sigaraya ve alkollü içkiye ise yüzde 22… Dahası var, uzatmayalım.

Piyasada ilaç yok ve fiyatlar ateş pahası… Eczane eczane aradığım sıradan bir göz damlası 110 lira olmuş.

ENFLASYONUN TOPLUMLARA TAHRİBATI…

2022 sadece bizde değil tüm dünyada enflasyon yılı oldu. Gelişmiş ve gelişmekte olan tüm ülkeler son 40 yılın en yüksek enflasyonuyla boğuşuyor.

Serbest piyasa kapitalizminin savunucusu, 20. yüzyılın en önemli iktisatçılarından Milton Friedman, enflasyonu hükümetler için gizli vergilendirme olarak tanımlar ve “Enflasyon, modern toplumlara yönelik en yıkıcı hastalıktır. Enflasyonun tahribatına izin vermek kadar bir toplumu içinden ve tamamıyla yok edecek hiçbir şey yoktur" der.

Geçen yıl özellikle gıda ve enerji fiyatları inanılmaz artış gösterdi. 2022'de doğal gaz yüzde 20, petrol fiyatları yüzde 7 yükseldi. Mısır ve soya fasulyesi yüzde 14, şeker yüzde 6, buğday da yüzde 3 yükselişle yılı bitirdi. Birleşmiş Milletler (BM) Gıda ve Tarım Örgütü'ne (FAO) göre, 2022'de küresel gıda fiyatları, son 9 aylık düşüşe rağmen yıllık bazda yüzde 14,3 artışla rekor seviyeye yükseldi. Endeks 2022'de, kayıtların başladığı 1990 yılından bu yana en yüksek seviye olan 143,7 puana yükseldi.

SARI YELEKLİLER YENİDEN SAHNEDE

Fiyat artışlarıyla birlikte çalışanların ücretleri eriyor. Alım gücü düşen, enflasyon kadar ücret artışı alamayan emekçiler sokaklarda...

Son olarak Fransa'da Sarı Yelekliler yeniden sahneye çıktı. Sarı yelekliler, Cumartesi günü yüksek enerji fiyatları, enflasyon ve hükümetin 10 Ocak'ta içeriğini açıklayacağı emeklilik düzenlemesine karşı Paris, Strazburg ve Angers’te gösteri düzenledi.

Sarı Yelekliler hareketi, Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron’un özellikle sosyo-ekonomik politikalarına yönelik olarak, 17 Kasım 2018’de Fransa'da başladı ve başta akaryakıt zamları, kötü ekonomik koşullara tepki göstermeyi sürdürüyor.

Britanya'da da grevler ve gösteriler geçen yıldan bu yana sürüyor. Muhafazakâr hükümet, yüzde 10,7 enflasyona karşın kamu işçilerine yüzde 2,2 ücret artışı verdi. Çalışanlar için ortalama ücret artışı yüzde 6,6 oldu. Hükümet daha fazla ücret artışının enflasyonist olacağını açıklarken, sendikalar öfkeli ve yeni eylemler hazırlığında...

2023, GEÇEN YILDAN DAHA ZOR OLACAK

Küresel ekonomi ve finansal sistem 2023'e kara bulutlar içinde girdi. Büyük bir krize yol açabilecek fırtına her an patlayabilir. Uluslararası Para Fonu (IMF) Başkanı Kristalina Georgieva, geçen hafta CBS kanalına yaptığı açıklamada, bu yıl dünya ekonomisinin üçte ikisinin durgunlukla karşı karşıya kalacağını ve 2022'den daha zor bir yıl olacağını söyledi.

Georgieva, Avrupa Birliği'nin üçte ikisinin enflasyonist baskıların yanında durgunluk ile mücadele edeceğini, Ukrayna savaşının ve merkez bankalarının faiz artırımlarının neden olacağı sıkı para politikasının ekonomiler üzerindeki etkisinin süreceğini ifade etti.

Başta ABD Merkez Bankası (FED) ve Avrupa Merkez Bankası (ECB) olmak üzere, merkez bankalarının enflasyonu aşağı çekmek için yaptıkları faiz artırımları borsalar üzerinde çok önemli olumsuz etkiler yarattı.

Dow Jones endeksi geçen yılı yüzde 8,8 kayıpla bitirirken, S&P 500 endeksinin kaybı 2008'den bu yana en büyüğü olan yüzde 18 oldu. (Borsa İstanbul ise, 2022 yılını yüzde 196 gibi bir performans ile kapattı. Alternatif yatırım aracı kalmaması ve hükümetin pohpohlamasıyla bu kadar yükselen borsamızda bir daha uzun süre böyle bir yıl yaşanmaz.)

Yatırımcıların gözde hisseleri; Tesla yüzde 65, Meta (Facebook) yüzde 64, Alphabet (Google) yüzde 40, Intel yüzde 47, Nike yüzde 29, Microsoft yüzde 28, Apple yüzde 25 zarar ettirdi. Sadece petrol devlerinin hisseleri kazandırdı.

BORSALARDA TOPLAM KAYIP 30 TRİLYON DOLAR

Küresel iş dünyasının etkili gazetesi Financial Times gazetesi 2022 yılında küresel hisse senedi ve tahvillerin toplam kaybının 30 trilyon doları bulduğunu (Wall Street'in kaybı 12 trilyon dolar) ve bu rakamın dünya gayrisafi yurtiçi hasılasının (GSYİH) yüzde 30'una eşit olduğunu bildirdi.

Financial Times, ucuz para döneminin artık sona erdiğini, yüksek faiz oranlarının "kayıplara" neden olmasının kaçınılmaz olduğunu, belirsizliğin ve piyasalardaki oynaklığın devam edeceğini belirtti.

Gazete, 2023 beklentilerine ilişkin editoryal yazısında, varlıklardaki aşırı alımların ve artan temerrüde düşme riskinin piyasaları altüst edebilme potansiyeline sahip olduğunu vurguladı. Gazete, sadece gelişmekte olan ülkelerde değil, gelişmiş piyasalarda da faiz oranları arttıkça; temerrüde düşme riskinin giderek arttığını vurguladı.

Böyle bir ortamda, şirketlerin ayakta durmak, mali pozisyonlarını korumak için ilk atacakları adımın, işgücünü azaltmak ya da ücret artışlarını sınırlamak olduğunu unutmamak gerekir. İyi bir örnek geçen haftaydı; Amazon 18 bin çalışanını işten çıkaracağını açıkladı.

Fransız BNP Paribas bankasının ABD ekonomisti Carl Riccadonna, teknoloji sektöründe daha fazla işten çıkarma beklediğini, şirketlerin kar marjları azaldıkça ücretleri dondurmak, çalışanları işten çıkarmak gibi yöntemlere başvuracaklarını söylüyor.

2022'DE ENFLASYONDA 50 ÜLKE; DÜNYA ALTINCISI OLDUK

(Tüketici fiyatları endeksi, %, Aralık itibarıyla yıllık)

Zimbabwe 244
Venezüela 156 (Ekim)
Lübnan 142*
Sudan 103 (Ekim)
Arjantin 92.4*
Türkiye 64.27
Sri Lanka 57.2
İran 52.2 (Ağustos)
Gana 50.3*
Surinam 49.4*
Haiti 47.2 (Ekim)
Küba 39.73 (Ekim)
Laos 39.27
Ethiopya 35.1*
Ruanda 33.8*
Sierra Leone 32.98 (Ekim)
Moldova 31.41*
Burundi 26.8*
Ukrayna 26.5*
Malavi 25.8*
Pakistan 24.5
Lethonya 22.9*
Hungary 22.5*
Litvanya 21.8*
Nijerya 21.47*
Kazakistan 20.3
Makedonya 19.5
Mısır 18.7*
Estonya 17.6
Karadağ 17.5*
Türkmenistan 17.5
Bulgaristan 16.9*
Romanya 16.76*
Polonya 16.6
Bosna Hersek 16.3*
Çekya 16.2
Slovakya 15.4*
Angola 15.24*
Sırbistan 15.1*
Kırgızistan 15*
Moğolistan 14.5*
Senegal 14.1*
Azerbaycan 13.8*
Hırvatistan 13.5*
Beyaz Rusya 13.3*
Gambiya 13.24 13.27 (Ekim)
Kolombiya 13.12
Şili 12.8
Gine 12.4 (Temmuz)
Özbekistan 12.3

Not: * işareti olanlar Kasım verisidir, kaynak: www.tradingeconomics.com

GEÇEN HAFTA NE OLDU, BU HAFTA NE OLACAK?

Geçen hafta, petrol fiyatlarındaki yüzde 8’lik sert düşüş en dikkat çeken konu oldu. Batı Teksas petrolünün varili Cuma günü 73.8 dolara düştü. Çin ve Hindistan gibi büyük ekonomilerdeki yavaşlamaya dair veriler ile arz bolluğu fiyatları aşağıya çekti.

ABD piyasalarında ise, FED’in agresif parasal sıkılaşmayı gevşeteceği beklentisi yükselişe neden oldu. Cuma günü Dow Jones Endeksi 700 puan yukarı giderken, S&P 500 endeksi de yüzde 2.3 yükseldi. Yılın ilk haftasında Dow Jones pek değişmezken, S&P 500 de yüzde 1.45 artıya geçti.

Avrupa’da da borsalar haftayı artışla kapadı. Almanya’nın DAX endeksi yüzde 1.2 yükseldi. Fransa’da CAC 40 endeksi 11 ayın en yükseğine çıktı. Britanya’da FTSE 100 endeksi rekor bir seviye olan 7.700 puana yaklaştı ve yılın ilk haftasında yüzde 3’ten fazla yükseldi.

Euro bölgesinde Aralık ayı enflasyonu yüzde 9.2’ye düştü.

ABD işgücü piyasasından da beklentilerin üzerinde, olumlu bir veri geldi. ABD ekonomisi Aralık ayında 223 bin yeni iş yaratırken, 9 ay art arda yükseliş yaşandı.

Bu haftanın en önemli beklentisi, FED Başkanı Jerome Powell’ın Riksbank Uluslararası Sempozyumu’nda yapacağı konuşma ve burada faiz oranları konusundaki vereceği mesaj… Ayrıca, ABD’de Aralık ayı enflasyon oranı (Kasım ayı yıllık yüzde 7.1’di) açıklanacak.

Çin, Hindistan, Meksika ve Brezilya’dan da enflasyon verisi bekleniyor. Britanya’nın GSYİH büyüme verileri de izlenecek.