Dolarda 'ani kaza' mı oldu?
Bu sabaha karşı yaşanan olay 2010 yılındaki ani kazayı anımsatmaktadır. Döviz kuru piyasalarında önemli bir likidite kaynağı olan Londra’da bugünün tatil olması da böyle bir hareketin boyutunun artmasına neden olmuştur. Daha açık bir ifadeyle piyasada alış-satış kotasyonlarının ince olduğu bir saatte gerçekleşmesi dolar/ TL kurunun 6,39 seviyesine kadar çıkmasına; ancak bu seviyeden sonra normal fiyatlara dönmesine neden olmuştur.
Mustafa Murat Kubilay*
Asya piyasalarının açıldığı Türkiye saati ile pazartesi gününün çok erken saatlerinde dolar/TL kurunda ani bir sıçrama yaşandı ve çok kısa bir sürenin ardından fiyatlama normal seviyelerine döndü. Bu tip ani fiyat sıçramaları iki şekilde gerçekleşir; ilki şişman parmak sendromu dediğimiz al-satçının yanlış fiyat veya miktar yazarak sisteme emir göndermesidir. İkincisi ise alım-satım hacminin önemli bir kısmını gerçekleştiren yüksek frekansa (çok küçük zaman aralıklarından çalışan) sahip algoritmaların neden olduğu otomatik al-sat emirleri. Bu yaşanan olayda hangisinin ana neden olduğunu, kurum ve hacim bilgisini öğrenmeden kesin olarak söylemek zor. Fakat bir önceki iş günü olan cuma akşamı kapanışı sonrasında ABD-Çin arasında yaşanan ticaret savaşının derinleşmesi sonucu piyasaların halihazırda güne çalkantılı başlayacağı beklentisine denk gelmesi ikinci olasılığı daha ön plana çıkarıyor.
Peki algoritmalı al-sat emirleri nedir? İnsanın hesaplama hızı ve kapasitesinde sınırlılık nedeniyle özellikle hisse senedi borsalarında birçok emir öncesinden yazılmış kodlara (algoritmalara) uygun bir şekilde otomatik olarak yapılır. Örneğin şu fiyata gelirse satış yap ve ardından başka bir menkul kıymette şu miktarda alım yap; eğer ilk durum gerçekleşmez ve fiyatlar ters yöne giderse şu seviyede tüm pozisyonu kapa. Bazen bu işlemler güne yayılmış bir şekilde gerçekleşebileceği gibi bazen de birkaç saniye içerisinde hepsi gerçekleşebilir.
Dolar kuru gece 6.39'a sıçradı
Birçok kurumun al-sat amaçlı bu sistemleri kullanması; rakip algoritmaların birbirlerine benzer kodlar yani aynı alım-satım yönüne işaret etmesi nedeniyle kimi zaman tek taraflı alım-satımlar çok artarak aşırı fiyat artışları veya düşüşlerine neden olabilir. Bu durumların en bilinen örneği Kara Pazartesi olarak geçen 19 Ekim 1987’de ABD hisse senetleri piyasasında yaşanan tarihi düşüştür. Öyle ki Dow Jones endeksi bir gün içerisinde yüzde 22,61 oranında düşüş yaşamıştır. Böyle bir düşüş oranının arkasında herhangi bir makroiktisadi durum veya finansal veri/haber akışı bulunmamaktadır. İlk gelen piyasaya etkisi olumsuz haberin endeksi düşürmesi ve ardından birbirine benzer algoritmalara sahip kurumların hepsinin sisteminin aynı yönde satış emrini otomatik olarak vermesi neticesinde düşüş bir çığ şekline dönüşmüştür.
Bu tip otomatik emirlerin yaratabileceği ender kazaların nedenleri sonrasında çok araştırılmış, neticesinde hem işlem yapan ve bu esnada zarar eden kurumlar algoritmalara yeni eklemelerde bulunmuş hem de düzenleyici ve denetleyici kurumlar önleyici yönergeler hazırlayıp bunların uygulanmasını zorunlu tutmuştur. Buna rağmen benzer bir durum 2010’da yaşanmıştır. 6 Mayıs 2010 tarihinde ani kaza (flash crash) ismiyle anılan piyasada hızlı düşüş ve ardından hızlı toparlanma gerçekleşmiştir. Bu sefer Dow Jones endeksi yalnızca birkaç dakika içerisinde yüzde 9 değer kaybetmiş (1 trilyon dolar ederinde kayıp), önceki çöküşlerden alınan dersler neticesinde yaklaşık 36 dakikanın ardından piyasada fiyatlar normal seviyesine geri dönmüştür. Bununla birlikte benzer durumlar ara ara yaşanmaktadır. Tam olarak ani (flash) olarak adlandırılamayacak olsa da 24 Ağustos 2015 tarihindeki piyasadaki büyük sarsıntıda (yine Çin para birimi Yuan kaynaklı olumsuz haber akışı) bu tip algoritmaların düşüşün miktarını artırmada etkisi olmuştur.
Bu sabaha karşı yaşanan olay üstte belirtilen 2010 yılındaki ani kazayı anımsatmaktadır. Döviz kuru piyasalarında önemli bir likidite kaynağı olan Londra’da bugünün tatil olması da böyle bir hareketin boyutunun artmasına neden olmuştur. Daha açık bir ifadeyle piyasada alış-satış kotasyonlarının ince olduğu bir saatte gerçekleşmesi dolar/ TL kurunun 6,39 seviyesine kadar çıkmasına; ancak bu seviyeden sonra normal fiyatlara dönmesine neden olmuştur. Bu işlemi yapan kurumların muhtemelen manuel müdahalesi sonucu fiyat piyasadaki önceki kotasyonlara yaklaşmış, tüm bu süreç 10-15 dakika arasında yaşanıp sona ermiştir.
*Uluslararası Finans Uzmanı