Esrarengiz antik metin keşiften 70 yıl sonra deşifre edildi

DUVAR - Araştırmacılar, ilk kez keşfedildiği 1950’lerden bu yana dilbilimcileri şaşkınlığa sürükleyen bir yazı sistemi olan ‘bilinmeyen Kuşan yazısının’ bir bölümünü deşifre etmeyi başardı. Bilim insanları, 2022 yılında Tacikistan’ın kuzeybatısında yer alan Almosi Geçidi yakınlarında keşfedilen ve kullanımı sona ermiş olsa da ‘Baktriya lisanı’ adı verilen bilinen bir dilden parçalar içeren kaya yazıtlarını kullanarak, antik metnin şifresini çözdü.

Almanya’daki Köln Üniversitesi’nde karşılaştırmalı dilbilimci olan makale başyazarı Svenja Bonmann, 13 Temmuz’da, üniversitenin yayınladığı bir videoda, “Kuşan yazıtının daha önce bilinmeyen bir Orta-İran dilini kaydetmek amacıyla kullanıldığını tespit ettik” diyor: “Kısacası, yazıtı çözdük.”

İMPARATORLUĞUN RESMİ DİLLERİNDEN BİRİYDİ

Bu Orta İran dili, büyük ihtimalle M.Ö. 200 ile M.S. 700 yılları arasında Orta Asya ve kuzeybatı Hindistan’a dek uzanan Kuşan İmparatorluğu’nun resmi dillerinden biriydi. Gücünün zirvesinde olduğu dönemde, M.S. ikinci yüzyılda, Kuşanlar Roma İmparatorluğu ile bir arada yaşıyordu. Aslen Kuşan İmparatorluğu’nda yerleşik olan (ve Greko-Romen yazarlar tarafından ‘Toharyalılar’ biçiminde adlandırılan) antik Avrasya göçebeleri, araştırmacıların ‘Eteo-Toharca’ şeklinde adlandırmayı önerdikleri bir lisanı da konuşmuş olabilirler.” (‘Eteo’ terimi, modern bilim insanları tarafından ‘doğru’ ya da ‘asıl’ anlamına gelen bir ön ektir.)

Bonmann, Kuşan diliyle bağlantılı bu yazıtın, pek çok metnin zaman mevhumuna dayanamaması nedeniyle kısmen anlaşılması güç bir halde kaldığını belirtiyor. “O çağda yazılanların çoğu, büyük ihtimalle palmiye ağacı yaprakları ya da huş ağacı kabuğu gibi organik materyaller üzerine kaydedildi. Organik maddeler süratli bir biçimde ayrışır ve bu durum, geride neredeyse hiçbir şey kalmadığı manasına gelir.”

Buna karşın, mağara duvarlarına kazınan ve seramiklerle süslenen karakterler Orta Asya’daki yazıtlarda varlığını korudu ve şimdi bizlere Kuşan dili hakkında ipuçları sunuyor. Arkeologlar, 1950’lerin sonlarından beridir, büyük kısmı günümüz Tacikistan, Afganistan ve Özbekistan’ında olmak üzere, birkaç düzine yazıt keşfettiler. Araştırmaya dahil olmayan, Köln Üniversitesi’nden karşılaştırmalı dilbilim profesörü Eugen Hill, yayınlanan videoda “Araştırmacılar, çoğunlukla Fransa ve Rusya’da onlarca yıldır bu yazıtın üzerinde çalışsalar da sınırlı bir başarıya ulaştılar” diyor.

BİR İRAN LİSANI

Bonmann ve meslektaşları, ‘Transactions of the Philological Society’ adlı dilbilim dergisinde 12 Temmuz günü yayınladıkları bir makalede, yeni keşfedilen ‘çift lisanlı’ yazıtları incelediler ve daha önceleri farklı antik lisanları çözmek amacıyla kullanılanlara benzer yöntemleri izleyerek Kuşan yazıtının şifresini çözdüler. Bonmann, “En iyi senaryo, neredeyse aynı anlamı barındıran ama iki ya da üç farklı alfabe ya da lisanda yazılmış (‘çift lisanlı’ ya da ‘üç lisanlı’ diye adlandırılan) benzer bir metinle karşı karşıya olduğumuzdur” diyor.

Araştırmacılar, bu örnekte, 1960’larda Afganistan’daki Almosi Boğazı’nda ve Dašt-i Nāwur’da keşfedilen kayalara kazınmış Baktriya lisanına benzeyen yazıtları kullanarak, Kuşan yazıtının anlamını çözebildiler. Bonmann, “Elimizde benzer metinler mevcuttu ve barındırdıkları unsurların incelediğimiz yazıtta da mevcut olacağını biliyorduk” diyor: “Git gide daha fazla İran dilinde kelime okuyabildik; hâl böyleyken, karşımızdakinin bir İran lisanı olduğu ortaya çıktı.”

Tacikistan’daki ve Afganistan’daki yazıtlarda Kuşan İmparatoru Vema Takhtu’dan ‘kralların kralı’ diye bahseden sözcükler, araştırmacılara, o ana dek sır perdesinin ardında kalan tekil yazı karakterlerinin fonetik değerlerine ilişkin bilgiler sağladı. Yaptıkları incelemeler, Kuşan yazıtının, Baktriya ile eski batı Çin’de konuşulan ve ‘Hotan Saka’ adıyla bilinen bir lisanın karışımı sonucunda gelişen bir dili kayıtlara geçirdiğini ortaya koyuyor.

Makaleye göre keşif, Kuşan alfabesinde kullanılan 25 ilâ 30 işaretin yarısından fazlasına ışık tutuyor. Araştırma ekibi, kalan karakterleri ise bilinen yazıtları yeniden gözden geçirerek ve daha fazla örnek arayarak çözebilmeyi ve gizemli yazıyı tamamen okuyabilmeyi umut ediyor.

Yazının orijinali Live Science sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)