Sağlık çalışanlarının sağlığı tehlikede!

Emel Bayrak*

Sağlık alanında en temel koşul, sağlık hizmeti verilen basamağa göre yeterli nitelik ve nicelikte insan gücüdür. Yedi gün yirmi dört saat süreyle kesintisiz sağlık hizmeti sunumu, sağlık çalışanlarının çalışma biçimlerinin olduğu kadar yaşam biçimlerinin de farklılaşmasını, zorlaşmasını kaçınılmaz kılmaktadır. Sadece çalışma biçimi açısından dahi, işin yoğunluğu ve yıpratıcılığı göz önüne alındığında sağlık çalışanlarının daha uzun dinlenme sürelerine ihtiyaç duyması beklenebilecekken tam tersi şekilde sağlık çalışanları daha fazla sürelerde çalışmak durumunda kalmaktadır. Başta, çalışma alanlarının doğrudan sağlığı tehdit eder nitelikte olması, sağlık hizmeti alan hasta ve yakınlarının farklı sebeplerden dolayı güç durumda ve iletişim güçlüğü yaşayan kişiler olabilmeleri sağlık çalışanlarını gerek fiziksel gerekse psikolojik olarak zorlu bir çalışma yaşamına mecbur kılmaktadır. Öte yandan uygulanan yanlış sağlık politikaları, sağlığın kâr amaçlı bir sektör haline getirilmesi, sağlık okur yazarlığı olmayan, sağlıksız beslenme ve kent yaşamının olumsuz etkileri ile giderek sağlıksızlaşan bireylerin bir yandan da kışkırtılan sağlık talepleri, sağlıkta olmazsa olmaz basamak sisteminin uygulanamaması gibi çok sayıda nedenle açıklanabilecek kaos ortamı ne yazık ki sağlık çalışanlarına sağlıksız bir gelecek vadetmektedir.

Vardiyalı ve nöbet sistemi ile çalışmanın başlı başına sağlık çalışanının sağlığı üzerinde olumsuz etkiler yarattığı, gerek metabolik sendrom ve ilişkili hastalıklar gerekse kanser hastalıkları açısından artmış bir risk kaynağı olduğu bilinmektedir. Uzun süreli, düzensiz, hafta sonlarını kapsayan çalışma saatlerinin çalışanın sosyal ve biyolojik ritmini bozduğu, sağlık, aile ilişkileri, tüm yaşam kalitesi ve beklenen yaşam süresi üzerinde dahi olumsuz etkiler yaratabileceği yadsınamaz bir gerçektir.

Elbette hekimlerin de içinde bulunduğu tüm sağlık çalışanları anksiyete, huzursuzluk, tükenmişlik sendromu, duyarsızlaşma, yabancılaşma, gerek sosyal gerek mesleki kişilerarası ilişkilerde zorlanma, aile içi rollerde zorlanma ve aile içi sorunlar, çocuk yetiştirme, ebeveynlikte zorlanma, kronik yorgunluk, duygusal tükenme gibi yaşanılan zaman dilimi ve gelecek için son derece yıpratıcı, yaşam kalitesini azaltıcı sorunlarla baş etmek durumunda kalmaktadır.

Uyku ve sirkadiyen ritm sorunları ile kaçınılmaz olarak karşı karşıya kalan sağlık çalışanları özellikle kadın çalışanlarda artmış meme kanseri, kanser progresyonunda kötüye gitme, beslenme bozukluğu, metabolik sendrom ve ilişkili olarak artmış diyabet, hipertansiyon ve kardiyovasküler hastalık riski gibi ağır seyirli sağlık sorunları ile karşı karşıya kalmaktadırlar. ( 1-10 )

Uluslararası Kanser Araştırmaları Kurumu (IARC) 2007 yılında sirkadyen ritmi bozan gece vardiyasında çalışmayı muhtemel kanser yapıcılar listesine (grup 2 A) dahil etmiştir.(11)

Gece çalışmanın yanında sürekli zor durumdaki hastalarla etkileşim, ölümle yüzleşme ve şiddete uğrama gibi faktörler de sağlık çalışanlarında psikolojik ve sosyal araz yaratmakta, sağlık çalışanının sağlığını ve yaşamını tüketmektedir.

Tükenmişlik kavramı, uzun dönemli iş stresi sonucu oluşan duygusal ve fiziksel enerji tükenmesiyle, kişinin profesyonel iş yaşamında ve diğer insanlarla olan ilişkilerinde olumsuzluklara yol açan, özsaygı yitimi, kronik yorgunluk, çaresizlik ve umutsuzluk duygularıyla seyreden fiziksel, duygusal ve entelektüel tükenmeyle karakterize patolojik durum olarak tanımlanmaktadır. Duygusal tükenme; kişinin mesleği tarafından tüketilmiş, duygusal yönden kendisini yıpranmış hissetme ya da aşırı yüklenilmiş olma duygularını; duyarsızlaşma (depersonalizasyon); çalışanların hizmet verdikleri kişilere karşı duygudan yoksun ve umursamaz bir biçimde davranmalarını; kişisel başarı noksanlığı ise bireylerin sorunların üstesinden gelememe ve kendini yeterli bulmama durumlarını ifade etmektedir. (12,13)

Yazının ilk cümlelerinde de belirtildiği üzere sağlıkta en temel koşul sağlık hizmeti verilen basamağa göre yeterli nitelik ve nicelikte insan gücüdür; tükenmişliğin sağlık çalışanları üzerinde ciddi fiziksel ve zihinsel sorunlara yol açmasının yanında sunulan sağlık hizmetinin nitelik ve niceliğinde bozulmalara yol açması kaçınılmazdır. Türkiye’de sağlık çalışanları ile yapılan sınırlı sayıda çalışmada yüksek oranlarda tükenmişlik durumu tespit edilmiştir. ( 14,15 )

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından çalışanların sağlık ve güvenliklerine katkı sağlamak amacıyla yapılan, özel hastane çalışma ortam ve koşullarına yönelik programlı teftiş sonuçları da özel sektörde çalışan hekimlerin ve tüm sağlık çalışanlarının aşırı çalışma, izin kullanamama, usulsüz ödemeler gibi iş yaşamına ilişkin yaşadıkları olumsuzlukları ve özel sağlık sektörünün bu haliyle çalışanlar için sağlıksız bir çalışma alanı olduğunu gerekçeleriyle ortaya koymuştur. Sağlık çalışanlarının çalışma koşullarının ağırlığı, ücretlerdeki düşüklükler, çalışma saatlerinin fazlalığı, nöbet ve gece çalışmaları, iş tanımlarındaki ve iş kontrolündeki belirsizlikler, stres, iş yerinde şiddete maruziyet, sürekli değişen teknolojiye uyum, hata yapmama baskısı, ekip çalışmasından kaynaklanan sorunlar vb. çok sayıda psikososyal tehlikelerle karşı karşıya kaldıkları düşünülmektedir. İş ortamının psikososyal koşulları da işçide stres ve strese bağlı rahatsızlıklar yaratmaktadır. Günümüzde, stresin meslek hastalıkları üzerinde önemli etkisi olduğu kabul edilmektedir. Çalışma sürelerine, ara dinlenme sürelerine, yıllık izin haklarına, ücret ödemesi ile ilgili hususlara riayet edilmediği takdirde, yorgunluk, bitkinlik, tükenme belirtileri ortaya çıkar. Bu belirtilerin kendileri başlı başına bir sağlık sorunuyken; işyerindeki diğer tehlikelerle birleşmeleriyle, sağlık bozucu etki doruğa çıkar. Söz gelimi, yorgun, bitkin ve tükenme belirtileri gösteren kişilerin, iş kazalarına uğrama olasılıkları daha yüksektir. (16) Malpraktisi de bu olumsuz sonuçlara dahil etmek oldukça anlaşılırdır.

Gerek özel sağlık sektöründe gerekse kamu hastanelerinde performans sisteminden dolayı hekimler arasında izin kullanmama durumu kabullenilemeyecek düzeyde yaygın hale gelmiştir.

Oysa 4857 Sayılı İş Kanunu’na göre, çalışan, “Ben bu sene izin yapmayayım, parasını alayım” diyemezken, kanun, işverenin, “Çalışan izin kullanmamayı kendisi tercih etti, bu nedenle parasını ödedim” demesinin ve çalışanların yıllık izinlerinden feragat etmelerinin önüne geçecek şekilde düzenlenmiştir.

Bu yazının amacına hizmet eder şekilde çözüm önerileri; sağlık çalışanlarının gerek özel sektörde gerekse kamuda çalışma koşullarının düzeltilmesi, gece çalışmalarının hukuken de uygun görüldüğü şekliyle sınırlı saatlere indirgenmesi, fazla çalışmanın çalışanın talebi doğrultusunda dahi olsa yasal düzenlemelerle denetlenmesi, sağlık çalışanı sayısının artırılması, tüm sağlık çalışanlarına yoksulluk sınırının üzerinde, yaşam kalitelerini artıracak düzeyde, sağlıklarını bozacak çalışma süre ve koşullarına maruz kalmayacakları ücretler ödenmesi, yıpranma payı verilmesi, emekli olabilmelerine olanak verecek emekli maaşı ödenmesidir.

Kaynakça:

1. Adverse metabolic and mental health outcomes associated with shiftwork in a population-based study of 277,168 workers in UK biobank Wyse CA, Celis Morales CA, Graham N, Fan Y, Ward J, Curtis AM, Mackay D, Smith DJ, Bailey MES, Biello S, Gill JMR, Pell JP. Ann Med. 2017 Aug;49(5):411-420. doi: 10.1080/07853890.2017.1292045. Epub 2017 Feb 26.

2.Night Shift Work Increases the Risks of Multiple Primary Cancers in Women: A Systematic Review and Meta-analysis of 61 Articles Xia Yuan, Chenjing Zhu, Manni Wang, Fei Mo, Wei Du and Xuelei Ma Cancer Epidemiology, biomarkers&Prevention, American Association for Cancer Research DOI: 10.1158/1055-9965.EPI-17-0221 Published January 2018

3.Jia Y, Lu Y, Wu K, ve ark. Does night work increase the risk of breast cancer? A systematic review and metaanalysis of epidemiological studies. Cancer Epidemiology. 2013;37: 197-206

4.Circadian Rhythm Disruption Promotes Lung Tumorigenesis. Papagiannakopoulos T, Bauer MR, Davidson SM, Heimann M, Subbaraj L, Bhutkar A, Bartlebaugh J, Vander Heiden MG, Jacks T. Cell Metab. 2016 Aug 9;24(2):324-31. doi: 10.1016/j.cmet.2016.07.001. Epub 2016 Jul 28.

5.Effects of insufficient sleep on circadian rhythmicity and expression amplitude of the human blood transcriptome Carla S. Möller-Levet, Simon N. Archer, Giselda Bucca, Emma E. Laing, Ana Slak, Renata Kabiljo, June C. Y. Lo, Nayantara Santhi, Malcolm von Schantz, Colin P. Smith, and Derk-Jan Dijk PNAS March 19, 2013. 110 (12) E1132-E1141;

6.Association between rotating night shift work and risk of coronary heart disease among women Céline Vetter, PhD,Elizabeth E. Devore, ScD, Lani R. Wegrzyn, ScD, Jennifer Massa, ScD,Frank E. Speizer, MD, Ichiro Kawachi, MD, ScD, Bernard Rosner, PhD, Meir J. Stampfer, MD, DrPH, and Eva S. Schernhammer, MD, DrPH

7.Vardiyalı Çalışan Sağlık Personelinin Uyku Süresi ve Beslenme Durumunun Değerlendirilmesi Halime PULAT DEMİR, Nurten ELKİN, Abdullah Yüksel BARUT,Hatice Merve BAYRAM, Sevda AVER İstanbul Gelişim Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi Yıl 2017, Cilt , Sayı 2, Sayfalar 89 – 107

8.Shift work in nurses: contribution of phenotypes and genotypes to adaptation. Gamble KL1, Motsinger-Reif AA, Hida A, Borsetti HM, Servick SV, Ciarleglio CM, Robbins S, Hicks J, Carver K, Hamilton N, Wells N, Summar ML, McMahon DG, Johnson CH. PLoS One. 2011 Apr 13;6(4):e18395. doi: 10.1371/journal.pone.0018395.

9.Night Shift Work, Genetic Risk, and Type 2 Diabetes in the UK Biobank Céline Vetter, Hassan S. Dashti, Jacqueline M. Lane, Simon G. Anderson, Eva S. Schernhammer, Martin K. Rutter, Richa Saxena and Frank A.J.L. Scheer Diabetes Care 2018 Feb; dc171933.

10.Kadın Sağlık Çalışanlarında Meme Kanseri Meslek Hastalığı Olarak Kabul Edilmeli Mi? Aslı DAVAS Türk Tabipleri Birliği Mesleki Sağlık Ve Güvenlik Dergisi Cilt 15, Sayı 57 (2015)

11. https://monographs.iarc.fr/list-of-classifications-volumes/ ( Shiftwork that involves circadian disruption Grup 2 A )

12.Bauer J, Hafner S, Kachele H, Wirsching M, Dahlbender RW. The burn-out syndrome and restaring mental health at the working place. Psychother Psychosom Med Psychol 2003; 53: 213-22.

13.Maslach C, Jackson SE. Manual of Maslach Burnout Inventory. Consulting Psychologists Press, 1981, s.1-17.

14.Taycan O, Kutlu L, Çimen S, Aydın N. Bir üniversite hastanesinde çalışan hemşirelerde depresyon ve tükenmişlik düzeyinin sosyodemografik özelliklerle ilişkisi. Anadolu Psikiyatri Dergisi 2006; 7: 100-8

15.Uzmanlık Eğitimindeki Doktorlarda Tükenmişlik Sendromu Namigar Turgut, Serap Karacalar, Cengiz Polat, Özlem Kıran, Fethi Gültop, Seray Türkmen Kalyon, Betül Sinoğlu, Mehmet Zincirci, Ender Kaya Turk J Anaesthesiol Reanim 2016; 44: 258-64

16.Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Teftiş Kurulu Başkanlığı Özel Hastane İşyerlerinde Çalışma Ortam Ve Koşullarına Yönelik Programlı Teftiş Sonuç Raporu

https://www.csgb.gov.tr/media/6966/ozelhastanedegerlendirmeraporu_tum.pdf

*Doktor, İç Hastalıkları Uzmanı