Postkolonyalizm: Sûmeranê ra tepîya (1)

Halis Yıldırım

Mabenê medya û sîyaset de resmê Çîn ê stigmatik (morê) vecîno, no mabenê miletî de yeno tê viro. Na, mîhval de durum vera çimanê ma zonê sûmeran şagulê xo ceno. Rojnamea Frankfurter Rundschau de, amorê 5 mart de 'Virusê jê SARS-cov-2 bedelê çimeşiayeni' namera ju meqale vet.[3] Na meqale de bîlonî vanê, taê vîruşî heygononê yaboni ra peskarê isoni biyê. Pisinga Miski, Dewa Hecini, ya ki jê werdena tae Pangolînan ra na neweşiye peskarê isonon biya! Nê heywanê yaboni taê Afriqa de piê cerinê, dugela Çîn de ya bene dermo, ya kî benê werdena wesê. Nustoxê rojnamê nînan qebul nêkeno, cok ra nîya nusnê kerdo: “no xo ser zaf çiyo xofin o, cok ra virnîya nê çîp pecerê.

Mabenê Afrîka û Çîn de bazirganîya heywananê yabonî zaf xofin a. Belê cayê ju kistena ya kî rotena heywananê yabonî 'xofin a' nusnê de belî nîyo. Manga, miyî, bizî û tayê heywananê bînî sare

birnenê û roca heqî ênê werdene. Nê jubînî ra cîya kerdene (heywanê gorrê û heywananê yaboni) nîya qesa 'xofinê' haq ya kî meşru nêkeno. Na vatenê na neweşiyê heywananî ra pireşiya îsono ro,

na nêbena, çaê ke; heygonê gorre ra, qirize zerra bele, firrê, dîyabet û zobîna neweşiyê xirabî serê dîna de vecinê.

Neweşiya 'mozike xêxî' ke goştê heygonê zerrê gorre ra veciya. Xora ju werdena heygonê gorre rê xofin name kerdenê, kulturê werdena Xarbi seveknayenê, kistena heygononê yaboni ser, kulturê

werdena Afrîka û Asya 'seyde yabonî' sere ra name kerdene resmê stigmatigo.

Çîn de ju werdenê ser nê, teknik ser o kî xeylê nustey estê. Na meqale de sarê Çîn û Afrîka, sarê Awrupa rê hen yeno wende nê ke; 'wu bîno.' No, ma ecelê beno munaqaşa felsefa 'şarqi' ser, ke; 'şarqî' hetê 'xerb' de 'wu bîno.'

ŞARQÎYATÎYE

Şarqîyatîye, Awrupa û ABD (Hemilkan’de) mane xo, saro ke hetê şarqi de înan ser her çî zone ana, ebê niara, şarqî ser o hemê çî zonînan, sar (ebê xo) qudretê xerbî rê itaat keno. Profosorê’ edebiyati Edward Said 1978 de, karê xo yê 'şarqiyatiyê' ser, a oxtra nat bi axmê amê, bîngeyê teoriyê postkolonyalizm na ro. No gorê kitabê bîngê şarqîyatîye, postkolonyalîzmî qebul beno. Qesa,

Antonio Gramsci’ ra 'hegemonya' (bandira) gorê, teoriye Said'i postkolonyalizm, wertê mezetî de ebê rey ra manê dey ebê zirx ra zoneno. Koledariy xora ju ebê zer ra nêbena, hûkmo ke sana edebiyat ey ra kî bena.

Cok ra; kitabê romanî duzaduz ebê emperyalizm ra girê xo esto, chake; ra sûmeran kenê heqlî. Jê kitabê Robînson Crusoe gorê sûmeran ferrê sikina. No serba opera kî niyaro. Îso naye ra gorê, edebiyat-û opera de, serba sûmeranê newe de yeno naskerdene. Naca de tesirê Michel Foucault'î vinenimê. Foucault ra gorê, qudreto ke yê bîno ser, ju kok ra nêno, cawonê bîno de têviro de yeno

werê. peyniya de na meqale de, neşikînan postkolonyalizm na qirîz rê, cewabo rind nêbeno, naye ser o vindenîme.

DÛZENÊ DÎNA DE QANÛNANÊ GİRANO RÊ GORÊ POSTKOLONYALÎZM

Dî cawo de şarqîyatî (postkolonyalizm) ser o elegê kenîme. Said, ra vêr, mabenê dîna Ereb û Çîn de ferq vîneno. Dîna Erebo ra gore, Çîn, xarbê emperyalist û Sovyet şarqira taê komel nispeten sebiliyê u 'hande sebiliyê xo dûr cenapê'[4] no serba Hindistan û Japon kî niya ro. Naca de esas dîna Erebo (Xarbê Asya) ni naskerdene peydona dîna de cayo bîn de çetinîya axmê biyenê nê konseptî yeno virnîya ma.

Said "Grand İdea (İdeo Girs) rê qaîl nîyo. Wenca ke her çira gorê wazeno ke tede pîya bo, mesela dîna Erebo de “(5) dîna hireyine ra ke peyser maneyene ra tepia hetê ra ferqlî yo hetê ra nîyo, hetê

ra virnîya înan der o hetê ra nîyo.”4 No mantiq îzafîyetê Postkolonyalîzmî veceno wertê. Jê Japonya zaf qurchiko girs ra serê dîna de wazeno qewetê bo Hindistanî de beno ju. Nê ferqi bê cayê jubayinê wertê dûzenê dîna de bercbiyayena nînan ebê teoriyê dînawa 3 qal nêbeno, no belî yo ke Japonan qiz vînenê.

Maben û Hindistan û dugelonê xerb, Hindistan de sûmeran ra gînan emegê kelapirî ser o ke, ebê Japon 1980 de qudreta xo kî kerde vind, wenca kî; te verver ro te viro de sonê. Çîn bercbiyayena de

ekonomîyê xo letê de qapîtalîst o u sûmerano. Na raştiya ke Çîn serba kara xo hetê qudret ra wazeno emperyalist bo, şarq-û xerbê dîna ya kî; (verrozê zime nemê dîna) mabên de letê biyayene ra belî nêbeno.

Dîna ke niya ebê şemara bîye letê, yê dugelê qapitaliste ke danê pêro înan nêşikina bivîno. Çae ke Çîn eke beno emperyalist ya kî nêbeno, politika ekonomiy dîna ra cewab vîneno hetê ra kî; no çiqa ke pahalî bo, bercbiyayena Çîn’i bê qanun biyayenê, serba çiyê werdena axuzar, ê ke pero danê, qodoman biyayenê kî kena ya.

Qodomanê Çîni, welatê xo de, dîna de saro ke cayo bîn de serba weşiya jedono pandemi (pero) vetê. Postkolonyalizmê Hegel’i, mezettê, mabenê axa û morobay de quramê hîyarerşiyî ser o vindeno. Hegel, mabenê axa-û morebay de gurayis u naskerdene diyalektik ser o ceno dest.

Edward Said'ra ra ver, nêwazenoxê sûmerane, disnoxê (dismox) Frantz Fanon’ra gore, vatena, Hegel’ra aqsine sarê dugela sûmeranê, peydona hetê wayirê xora sona. Fanon, pers û problemê postkolonyalizm-i dewru aqademi ra ravê vatê. Said, Fanon'ra aqsinê, ebê perskerdene ra naskerdenê ca neverde, wenca newe de dano naskerdene.

“Hurmetê(6) resenaena vatenê, werte kulturê emperyal de cayê xo dîdeyinê biyo ya, newede keno bîçîm dano ci, peydona ceno bînê bandira, cayo bîn ra xo ceno bînê bandira ebê zoneane ra, oxtede cêr(alcax) vatenê mor kerde “wu bîn” rê dîyinere kî vano heya, vatena ke; na fikîr ra hukum keno hard, yê cayê ser o dano pêro. Newe de nuste naca ra çime ceno”[7].

Fanon, kolê naskerdenê û dileteine ra (dikotomi) dot, bele qewete ra kari ra fereqat kerdenê, her çi rê raa naskerdena (ontoloji) 'biyaene' belli kerdene, axa û morebayine ra ber raya de bîne muskina ma ver. Ebê naye ra, jê Said û Fanon çetiniyê wederdayene (Aufhebung) o kî waerê karê devrim o, nas kerdenê karê qelfê nas kerdenê keno ca, serba kolo bê omediyê keno qewetin. Na het ra, nusnê Said’ de koley xora karê xo, qeyretê xo, qatê cêr de ca bicerê.

Çîn de raya de bîne asena, raveri dugela ke sûmeran, qelfê qatê seren, nika serê dîna de serba tenêna jêde karê kerdenê gurinê, welatê xo de sûmeranê rind kenê xori. Raşti sendîka keno tomete, komelonê demokrasi thon danê, wertê de neweşiyê newey vecinê. Na teberê teoriye postkolonyalizm der a. Bercbiyayena Çîni, peyniyê de , dugele ke ravêr amê, jêde pêro girêdiyena  înan ra belî beno.

DÎNA ALEM KÎ VATÎ ÇİK ÊNO MA VÊRİ, YA KÎ Cİ RÊ MOTACİYA(MİNETA) MA ESTA?

Na misawra di şarqiyatçiyêni çae besi nîya, a bînia xo ki, dîna de taê qisimo de hatê kultir o xoserin a nîno ewrenselini ra nejdi biyayene der a. Mantixê Postkolonyalizm de (Dîna alem- ewrenseline) ser o taê fikrê xo yê çeşidî estê: Dîna alem: hetê merkezê xerbî ra nîya ro. Postkolonyalizm, dîna de na bîndestiyê inkar kerdena, vana.

María Do Mar Castro Varela û Nikita Dhawan, misal, dîna alem ser de pozisyonê postkolonyalizm sero niya nusnay: ‘‘Verocê Asya madun guruba xo ya nê karê dîna alemine qê esla red nêkena, red kerdena xo dahîna zêde vatena terîx û teoriyê zimey sero wa." (8) oncîna kî vatena Postkolonyalistine peri nêkerd. Şindorê dîna weşiya îsanî timotim iyê ke hetê kultir û karê ra xoverdanê virniya înan zê bendî qapan kerdene rê dewam kena.

Dîna alem tek waxtê talan kerdene ra nîama meydan. Profosorê edabiyatî Warren Montag, ‘‘İyê ke verba kultirê miletê xo vecinê û ravêr nêbenê naye red kenê, naye rê ramen xeleşiyayina înan ke newedarîya sosyaliştini‘‘ (9) der a vano. Na durim de dîna û alem, enternasyonalizm ya ki namê dîna alem-i êna vatena şovenistiyê ra ferqê xo esto. Montag, raya politika sewiya karakterê name keno. Saba dermanê vîrûsê Korana, na ningi dîna pêro pîya ser o vindena. Na durim de na xoverdayene, talike na neweşiyê ke îsanî ard çimê xo ver, ju çime ya kî waxtê xo vindikerdeni ra berd, zobî thaba nîyo.

Na mihwal de însanî, zê İrani memleketonê xo de imkanê xo yê ke estê înan ra dahîna zêdi hatê sihate ra motacina xo bena. Ferêji ke sihata îsanî sero çiyo newe ke doz bi gereko dîna alem pêro ci ra fayi bivêno. Dugelê ke ekonomiyê xo rindo, hatê imkano ra dahîna cae rindi de biayaeni ra, gereko ni dugelî ravêr bêrê. Heqberê ju nia beno. Kapitalo en zêdi û karê ilimdariyê ke miletê dîna rê vila bo se, tabiyatê dîna-alem-i ano ra mêydan. Na, dugelê ke ravêr şiyê, oncina hetê înan ra tenê dahîna ravêr berden u serbestiyina înan serta, vana. Na het ra, teoriy dîna postkolonyali de Xerb u dugeleke Xerb‘de niyê resmê vila biyina înan qat-i tometa.

Misal nê resimi rê gori dügeli ki jubîni di pia gurinê, ju ‘sertonê kolidariyê‘ oncia vecenê mêydan. Eke heniyo, pêyniya naye de sertonê bîndestiyê werti ra waderdeni bila kes nêvêno. Na durim de, hatê ra hento ke şindorê kapitalizmi findetê, hatê bîni ra bêki amayina komünijmi ki bena.

1- (“Post” …ra têpia ) (“kolonyalizm” sûmeranê )

2- 1. Orjinalê ni nusni zonê Almanki de bi. Çekuya “Herausforderung” (ing. challenge) taê zono de çîna. Kirmoncki de, manê xo yeno “xoverdaene” yaki “ çetiniyê xoverdaene wederdeanê” beno. Mabenê bilimû raşityede veyser ser werte ra çetiniyê chetinê wederdaenê mor kena.

3- https://www.fr.de/...er-nach-wildtieren-13573857.html 

4- Edward Said, The Palestinian Question, s.184, Vintage Books, 1979

5- Edward Said, The Palestinian Question, s.184, Vintage Books, 1979

6- Edward Said’i ingilizki ra,ke kitabê xo çarnay ya vatisê Hegelciyeni ebe qimetdariya çarnê ya Tirk de qebul biya. ‚‚

’Anerkennung’’ êno manê qebul kerdene. Qebulkerdene êna manê minetdariyê ki. Na rü ra nuştey di mi qebul kerdeni gurênê.

7- Edward Said, Kutir u emperyalizm s.271 Hil yayin, 2014

8- María do Mar Castro Varela, Nikita Dhawan, Postkoloniale Theorie, s.336, transcript Verlag, 2015

9- https://www.leftvoice.org/...-is-a-fear-of-the-masses

Çarnoği: Cengiz Aslan-Hasan Sağlam

Korona virüsüne karşı daha fazla felsefe