Işık kirliliği: Türkiye'de yıllık 400 milyonluk enerji boşa gidiyor

Pelin Akdemir

BURSA - Işık kirliliği üzerine çalışmalar yapan Bursa Amatör Astronomi Kulübü (BAAK), Türkiye Sağlıklı Kentler Birliği ve Bursa Büyükşehir Belediyesi ile birlikte Bursa İli Işık Kirliliği Araştırma (BIKA) Projesi'ni tamamladı. 14 ekiple yapılan çalışmaya, Bursa Teknik Üniversitesi ve Uludağ Üniversitesi öğrencileri de katkıda bulundu.

'TÜRKİYE’DE YILLIK 400 MİLYON LİRA DEĞERİNDE ENERJİ BOŞA GİDİYOR'

Kent nüfusunun yüzde 90’ının yaşadığı 1021 farklı noktada yapılan ışık kirliliği ölçümlerinin sonucunda ışık kirliliği haritası oluşturuldu. BIKA sonuç raporunda, 2016 yılında güncellenen ABD Hava Kuvvetleri Savunma Meteoroloji Uydusu Programı ile yeryüzünün uzaydan çekilen gece görüntüleri kullanılarak elde edilen bilimsel verilere yer verildi. Buna göre, Türkiye nüfusunun yüzde 97,8’i ışık kirliliği altında yaşıyor ve nüfusun yüzde 49,9’u Samanyolu'nu hiç görmüyor. Ayrıca BIKA raporu, kullanılmayan alanların aydınlatılması, kullanılan alanlarda gereğinden fazla aydınlatma yapılması gibi nedenlerle Türkiye’de yıllık 400 milyon, Bursa’da ise yaklaşık 21 milyon lira değerindeki enerjinin boşa gittiğini ortaya koyuyor. BIKA raporu, “Işık kirliliği, çözümü yerel olan küresel bir sorundur ve aynı zamanda bir eğitim-farkındalık sorunudur” sözleriyle bitiyor.

Amatör Astronomi Kulübü’nün Başkanı Astronom İlhan Vardar ile ışık kirliliğini ve Karanlık Gökyüzü Parkı üzerine konuştuk.

‘GÖÇMEN KUŞLAR ŞEHİR IŞIKLARINA YÖNELDİKLERİNDE BİNALARA ÇARPIP ÖLÜYORLAR’

Işık kirliliği nedir? Kirliliğe neden olan unsurlar nelerdir?

Işığın yanlış yerde, yanlış miktarda, yanlış yönde ve yanlış zamanda kullanılması ışık kirliliği olarak tanımlanır. Genellikle sokak lambaları, araba farları, bina aydınlatmaları ve dış mekan aydınlatmaları ışık kirliliğinin nedenleridir.

Işık kirliliğinin çevreye olumsuz etkileri nedir?

Işık kirliliğini tarif eden kadir ölçeğinde, 22 derecelik bir ölçek karanlık bir bölgedir. Ama şehir merkezlerinde bu 14-15 kadire kadar düşebilmekte, bu da gökyüzünün görünmemesine neden olmaktadır. Yaban hayatını etkilemektedir. Örneğin gece avlanan kuşlar, ışık kirliliği altında avcıyken av konumuna gelebiliyor. Göçmen kuşlar, şehir ışıklarına yöneldiklerinde binalara çarparak ölmekte. Amerika’daki araştırmaya göre 100 milyon kuş bu şekilde ölmüş. Caretta carettalar sahillerdeki yapay ışıklandırmalardan dolayı okyanusa gideceğine sahile doğru gidip yok olabiliyorlar.

‘SOKAK LAMBALARI AĞAÇLARIN DENGESİNİ BOZUYOR’

Sokak lambalarının yarattığı ışık kirliliği nasıl önlenebilir?

Aydınlatılmak istenen yeri aydınlatmalı, sensörlü veya güneş enerjisiyle aydınlatma olmalı. Bir Belediye Başkanı, "Sokak lambaları evimi aydınlatıyor, uyuyamıyorum" diye bir vatandaştan şikayet alıyor. Gerçekten sokak lambaları sokakları aydınlatacağına evlerimizin içini aydınlatıyor. Prof. Dr. Zeki Aslan hocamız buna ‘ışık tecavüzü’ ismini vermiş. Bunun dışında sokak lambaları ağaçların altında yapılıyor. Bu yüzden çınar ağaçlarının öldüğü haberleri basında yer aldı. Ağaçlar, ışık olduğu için sonbaharın geldiğinin farkında değil. Ağacın dengesini bozuyor, dolayısıyla doğayı bozuyor. Fazla ışık, güvenli ışık değildir. Önemli olan yeterince aydınlatan ışıktır.

Işık kirliliğinin yarattığı maliyet nedir?

2017 yılında Nilüfer ilçesinde çıkarttığımız ışık kirliliği haritasına göre, sadece bu ilçede yıllık 2 bin 300 ailenin elektrik masrafı havaya gidiyor. O tarihlerdeki maliyet hesaplarına göre 2 milyon lira civarında. 2019 yılındaki ışık kirliliği ve haritasına göre ise, sadece ışıkların yanlış kullanılmasında dolayı havaya gönderdiğimiz enerjinin değeri, Bursa’da 22 milyon lira. Ayrıca diğer bir etkisi de fosil yakıtlar. 100 Watt’lık bir ampulün bir yıl sürekli yandığını düşünürsek yarım ton kömüre bedel.

'OTOYOLLAR, TAŞ VE MADEN OCAKLARI DA IŞIK KİRLİLİĞİNE NEDEN OLUYOR'

Işık kirliliği sadece yerleşim alanlarında mı oluyor?

Işık kirliliği şehir merkezlerinde daha yoğun. Kırsala gittikçe azalıyor. Son zamanlarda büyük binalar, LED aydınlatmalarla kaplanıyor. Otoyollarda, taş ocaklarında, maden bölgelerinde. Uludağ’da ölçüm yaparken taş ocaklarının ışıkları, karanlığı birkaç derece düşürüyordu. Antalya’da bulunan ilk gözlemevinin çevresindeki taş ocakları, teleskopları resmen kör etti. Yeni bir yönetmelikle rasathane çevresinde 20 km’lik bir alana taş ocağı ruhsatı verilmeyecek.

Işık kirliliğinin önlenmesiyle neyi engelleyeceğiz?

Gece hayvanlarının yok olmasını, göçmen kuşlarının heba olmasını engelleyeceğiz. İnsan vücudunun dengesini sağlamasını sağlayacağız. En büyük etki hava kirliliği. Atmosferimizdeki azot moleküllerinin gece bağ yapmalarını ve havayı temizlemelerini sağlayacağız. Enerji tasarrufu olacak.

Işık kirliliğine yönelik çalışmalar Türkiye’de hangi şehirlerde yapıldı?

İlk defa Eskişehir’de merkezi bir bölgede ışık kirliliği ölçümü yapıldı, raporu yayınlanmadı. Ardından Nilüfer ilçesinde yapıldı. Şehir olarak 2019 yılında yapılan ışık kirliliği ölçümünde Bursa bir ilk. Bursa’da aslında ışık kirliliği çalışması yıllar öncesinden başladı.

‘IŞIK KİRLİLİĞİ NİLÜFER’DE İKİ YILDA YÜZDE 14 ARTTI’

Çalışma sonucunda Bursa’da ışık kirliliği ne boyutta gözlendi?

BIKA raporundaki önemli bir tespitimiz şu; Nilüfer ilçesinde ışık kirliliği ölçümü yeniden yapıldı. 2017’de Nilüfer ilçesinde ve 2019 yılında Bursa genelinde ölçüm yapıldı. Sadece iki yılda ilçede ışık kirliliğinin yüzde 14 arttığını gördük. Bursa’da birkaç alan karanlık bölge olarak tespit edildi. Keles Kendir Yaylası, Mustafakemalpaşa Tırnova köyü, İnegöl Başalan Yaylası, Nilüfer’de Ayvaini köyü.

Karanlık Gökyüzü Parkı nasıl oluşturulacak?

Yapılaşmaya karşıyız. Ahşap birkaç atölye yeri, çadır etkinlikleri olacak. Atölyelerde her alandan çeşitli bilimsel etkinlikler yapılacak. Mesela Uludağ endemik bitkiler konusunda çok önemli. Astronomide gezegen gözlemleri yapılacak. Bizim esas amacımız bilim kültürünü yaygınlaştırmak. Pandemi geçtikten sonra okullarda güneş teleskopunu göstermeyi, seminerler vermeyi amaçlıyoruz. Bundan sonraki projemizde, bir parkın aydınlatmasının karanlık dostu armatürler ve tasarımlarla planlanacak bir yarışma düşünüyoruz.

Neden İnegöl Başalan Yaylası seçildi?

Karanlık Gökyüzü Parkı için ulaşım, altyapı çok önemli. Başalan Yaylası’nın yolu düzgün. Tırnova köyünün ulaşımı yok. Ayrıca kaplıcaların olmasından dolayı turizm alanı ilan edilmiş. İsveç firmasına verildiğini duyduk. Bizim hedefimiz Bursa’nın bir batısında bir de doğusunda bir park kazandırmaktı. Keles Kendir Yaylası'nda şu an yapılaşma olduğu için Karanlık Gökyüzü Parkı yapmaya uygun değil. Batıda en karanlık yer olan Ayvaini Köyü’nde de park yapılacak bir alan yok.

‘BÖLGEDEKİ TARİHİ ESERLERİN TANITIMI DA YAPILACAK’

Karanlık Gökyüzü Parkı Bursa’ya ne kazandıracaktır?

Bursa’da yapılan AstroFest Gözlem Festivalleri'ne katılımlar çok yoğun oluyor. Başalan Yaylası bilimsel olması açısından çok önemli olacak. Bursa’nın turizmine katkısı olacak. Bölgede tarihi eserler olduğunu öğrendik. O tarihi eserlerin tanıtımı olacak. Bu bölgenin Milli Parklar kapsamında koruma altına alınacak olması da ayrıca önem taşıyor.

Yerel yönetimler, ışık kirliliğini önlemek için neler yapmalı?

Yasa çıkarılmalı. Prof. Dr. Zeki Aslan hocamızın hazırladığı yasa taslağı hala bakanlıklarda duruyor. Biz ışık kirliliği projesini birkaç belediyeye önerdik. Sayın Alinur Aktaş’a ve Genel Sekreter Ulaş Akhan Beye teşekkür ediyorum, onlar ilgilendiler. Karanlık Gökyüzü Parkı için de devletin bir yönetmelik çıkarması gerekiyor çünkü bizim prosedürlerimizde Karanlık Gökyüzü Parkı tanımı yok.