Kim demiş arkadaşın kısa sürer dostluğu?

Şirvan Erciyes

Saatlerin mutlak bir şimdiye ayarlandığı günlerde, geçmişi, hakikat bağlamında, bugüne dahil etme çabasında bir kitap yayımlandı. Şair Sabahattin Umutlu’nun, edebiyat arkeolojisi sayabileceğimiz eseri 'Sen Benim En İyi Arkadaşımsın / Kayıp Şiirin Poetikası: Arkadaş Z. Özger' (1) adını taşıyor.

Alışıldık formların uzağında, imlaya, hizaya girmeye, şairlere ve hatta şiire meydan okuyan bu çalışma, kolaj bir yapıda kurgulanmış. Yer yer dağınık izlenimi veren kitap, Arkadaş Z. Özger'e dair merak edilen, tartışılan, unutulan ya da kasten unutturulmak istenen ne varsa gün yüzüne çıkarıyor.

TÜM SIFATLARDAN ÖTE ARKADAŞ Z. ÖZGER

Çoğumuz Arkadaş Z. Özger'i, 'Pencere ve Aşkla Sana' şiirlerinden yapılan bestelerle tanıdık, bizimle yaşayan isimlerden biriydi. Gördüğü işkence nedeniyle ölmüş devrimci bir şair. 'Sen Benim En İyi Arkadaşımsın', bu hikayenin eksik, yanlış, kasten çarpıtılmış yanlarını ortaya çıkartıyor. Tüm sıfatlardan öte, sevinçleri, heyecanları, umutları ve kederleriyle güzel bir yüreği bilincimize katıyor.

Sabahattin Umutlu’nun, Arkadaş Z. Özger’e dönük otuz yıl geriye uzanan ilgisini bilenler vardır mutlaka. Erken yaşta, kuşkulu bir ölümle dünyadan ayrılan şair, son yıllarda neredeyse ikonik bir hal almaya başladı. Şiirleri, poetikası, hayatı gerçeklikten kopartılarak popüler kültür nesnesine dönüştürülmeye çalışıyor. 'Sen Benim En İyi Arkadaşımsın, bu çabanın karşısında durmaya aday.

Sabahattin Umutlu, Arkadaş Z. Özger'e dair ne varsa derleyip toparlayarak titiz bir arşiv oluşturmuş. Özger'e dair çeşitli mecralarda yayımlanan pek çok yazısına rastlamak mümkün. 'Sen Benim En İyi Arkadaşımsın', Umutlu’nun yazıları yanı sıra Özger'e dair farklı isimlerin yazılarını bir araya getirmiş. 'Arkadaşça Yazılar' bölümünde; Ali Özpalanlar, Halit Özboyacı, Can Gürses, Tahir Abacı, Emek Erez, Gün Zileli, Erkan Dündar, Bawer Çakır’ın yazıları yer alıyor. Ayrıca Arkadaş Z. Özger'i tanıyan, onunla bir biçimde ilişkili bazı isimlerle yapılan söyleşilerle, Özger'den geriye kalan karanlık sorulara yanıtlar aranmış. Bu söyleşiler, Ali Özpalanlar, Ahmet Orhan, Gün Zileli, Nedim Yeşiloğlu ve Lemi Özgen’le gerçekleştirilmiş.

ARKADAŞ Z. ÖZGER'DEN GEZİ'YE, ŞAİRLERE VE EDEBİYAT ORTAMINA

'Sen Benim En İyi Arkadaşımsın', yazı ve söyleşiler dışında, Arkadaş Z. Özger'in kitaplarına girmeyen iki şiirini, el yazısıyla kaleme aldığı mektupları, bazı fotoğrafları, gazete kupürlerini, ondan geriye kalan alınacak kitaplar listesini, bir hipertekst denemesini içeriyor. Söz konusu eser, odağına Özger'i almakla birlikte Özger'den yola çıkarak farklı şairlere, yazarlara, filmlere, Gezi’ye, devrin ve şimdinin edebiyat ortamına uzanıyor. Bunca çeşitliliği bir araya getirmiş olması kitabın dikkate değer yanlarından biri.

Edebiyat tarihimizde önemli yer tutan polemiklerin benzerlerine rastlamak artık neredeyse imkansız. Sözle ifade edilen itirazlar, eleştiriler yazılmadığı için bir müddet sonra söyleyen tarafından bile unutularak sönüyor. İtirazı yüksek sesle ve yazılı olarak belgelendirmek, düşüncenin ve edebiyatın gelişimi için gerekli. 'Sen Benim En İyi Arkadaşımsın' itiraz ediyor, eleştiriyor; gerekçelendirerek ve yazılı olarak.  İlk itiraz, Arkadaş Z. Özger adına verilen ödüle ilişkin. Sabahattin Umutlu, özelde Arkadaş Z. Özger Ödülü, geneldeyse ödül mekanizmasına dair eleştiri ve itirazlarını dile getirmiş. Yine bir diğer itiraz, Özger, yayımlanacak kitabının 'Sakalsız Bir Oğlanın Tragedyası' adını taşımasını istediği halde bu arzunun görmezden gelinmesine. Bu adın, Özger'in hatırasına zarar vereceği gerekçesiyle yok sayılması nereden bakarsak bakalım anlaşılacak gibi değil. Özger’in, ölümün ardından şiirleri, 'Şiirler' (1974) ve 'Sevdadır' (1984) adlarıyla kitaplaştırılmış. Ancak 2014’e gelindiğinde, şiirler vasiyete uygun olarak, 'Sakalsız Bir Oğlanın Tragedyası' adıyla yayımlanmış. Tüm bu süreç ve konuyla ilgili tartışmalar kitapta ayrıntılı bir biçimde yer almış.

Arkadaş Z. Özger öldüğünde yalnızca yirmi beş yaşındadır. Özger'in yaşını sorunsallaştırarak, onun şiirlerini hafifsemeye çalışanlara yanıt veriyor Sabahattin Umutlu. Gerontokratik bakış açısına, şiiri yirmili yaşların bir eylemi olarak gören Cemal Süreya’dan, insanlar sular gibi içilmez diyen ve yirmi üç yaşında ölen Halit Asım’dan, ben bir başkasıdır sözü ve nice şiirleri dillerden düşmeyen, otuz yedi yaşında ölen Arthur Rimbaud’dan örneklerle yanıt veriyor. Yetenek ve yaş arasında doğrudan bir bağlantı olmadığı görüşünü, henüz yirmi iki yaşındayken 'Maldoror’un Şarkıları'nı yazan ve yirmi dört yaşında bu dünyadan ayrılmayı seçen Comte de Lautreamont, 'Gaspard de la Nuit’i yazan ve otuz dört yaşında ölen Aloysius Bertrand’dan örneklerle destekliyor.

Arkadaş Z. Özger’in yaşarken politik çevrelerce ötekileştirilmesi, şiirlerinin bireysel bulunarak eleştirilmesi, toplumsal konuları ele alan şiirler yazmaya teşvik edilmesi, yakın  çevresi tarafından bile anlaşılmaması gibi olgular kitabın bir başka veçhesi. Arkadaş’ın cinsel kimliğinden dolayı maruz kaldığı ötekileştirme/dışlama, kendilerini ilerici sayan çevrelerin çelişkili, sığ ve ikiyüzlü tutumu karşısında, özeleştiri eksikliğimizi anımsıyoruz kaçınılmaz olarak. Bugün, en azından bazı çevreler, cinsel yönelime dair kalıp yargılardan sıyrılmışsa kuşkusuz bunda Arkadaş Z. Özger’in payı var.

HÜSEYİN CEVAHİR VE CAVİT KÜRNEK'E İTHAF

Sabahattin Umutlu, Arkadaş Z. Özger’in ölümüne dair süregelen tartışmalar, ondan geriye kalan evrakın akıbeti, Hü’nün aslında kim olduğu gibi soruların yanıtlarını da aradığı kitabını Hüseyin Cevahir ve Cavit Kürnek’e ithaf etmiş. Arkadaş Z. Özger’in bu iki isme verdiği değeri öğrenince ithafın nedeni anlaşılacaktır.

"Şiir, kendini var kılma çabasıdır" diyen Umutlu, şiiri etik ontolojik bir eylem olarak nitelerken, edebiyatla, sanatla ya da kültürle sınırlı bir eylem olmadığını vurguluyor. Ona göre şiir, hayatın tüm katmanlarında, tüm hücrelerinde yaşayıp ölen, yeniden yeniden doğan, sınırları aşan, aştığı sınırları aşındıran, bir bedene hapsolmayanlara özgüdür. Sürekli bir sınır ihlali vardır, bedel ömürle ödenir. Edebiyatın, sanatın, şiirin tarihine sığmayanlardan biri de Arkadaş Z. Özger’dir. Arkadaş Z. Özger şiiriyle, Halit Asım ve Ergin Günçe gibi şairler arasında bir bağ vardır. Biçimden ziyade hayata dair bakış ve kavrayıştan kaynaklı bir bağdır bu.

Özger'in şiirini adeta harf harf söken Umutlu, şiiri oluşturan tüm unsur ve katmanları çözümlemeyi başarmış. Özger şiirinde, dünyada oluşun tüm halleri yer bulur, verili cinsiyet rolleri sorgulanır. Özneyi bir bedene ve coğrafyaya hapsetme çabasına karşı koyar, bedenin ve dilin sınırlarını zorlar, bir forma bağlı kalmayarak arayışını sürdürür. Amacı deneysel şiir yapmak değildir, onun için şiirin kendisi bir deneydir. O zamanın dünyasından izler taşır şiiri, çok katmanlıdır, farklı kaynaklardan beslenir. Bir hafıza oluşturmayı amaçlar. Edebiyat, sinema, tiyatro, müzik ve mitolojik öğelerle örülüdür. Geçmişi ve geleceği şimdiye dahil ederek, zamanın tüm kodlarında kurtularak özgürleşmek olasıdır, Arkadaş Z. Özger bunu dener.

Özger şiirinde, Charlie Chaplin, Yull Brynner, Shirley Temple ,Boris Karloff gibi devrin bazı oyuncuları yer bulur. Sabahattin Umutlu, bu oyuncuların hangi özelliklerinden dolayı Özger'in şiirine dahil olduğunu sorgulayarak önemli saptamalarda bulunmuş. Ayrıca Shakespeare, D. H. Lawrence, James Baldwin, Louis – Charles Royer gibi edebiyatçıların yer aldığı dizeleri teker teker ele alarak, bu yazarlar ve eserlerinin Özger'in belleğindeki karşılığını aramış. Biafra Cumhuriyeti’nden, Leyla Halit’e, Freud’dan Aristophanes’e Özger'in ördüğü şiirini sökmüş Umutlu, yeniden örmek üzere.

"Ah herkes mi susuyor" der bir dizesinde Arkadaş Z. Özger. Oğuz Atay’ın, "Ben buradayım sevgili okuyucum, sen neredesin acaba?" sitemi gelir ister istemez aklımıza. Yıldız Ecevit bu siteme 'Ben Buradayım' diyerek yazdığı eseriyle kayıtsız kalamamıştı. Sabahattin Umutlu’da 'Sen Benim En İyi Arkadaşımsın’ı yazarak, susmayanlar arasına katılıyor.

1. Sabahattin Umutlu, Sen Benim En İyi Arkadaşımsın, Plüton Yayınları, 2023.