Komar

Îsmaîl Dîndar

Her çiqas, destpêk, hejmar û her weha sembolên kirû û bûyeran girîng bin jî, bi awayekî diyalektîkî pêvajo û bi pêvajoyê re girêdayî encam ango rewşa heyî, ev kêliya mirov dijî diyarker  û wisa jî girîngtir e.

Komara Tirkiyê, beriya sed salan hate damezirandin. Ango beriya sed salan em bi rêveberiyeke derveyî komarê dihatin birêvebirin. Çi bû ew teşe rêveberî; împaratorî, desthilatdariya kesî, dîktatorî, bêdadî û hwd… Lê dûre, dûre împaratorî hilweşiya, di şûna wê de komar hat avakirin. Ango birêvebiriya gel, dadî, rêveberiya herî rind a demê, teşeya civakî ya herî hemdem.

Ku mirov ji hêlekê ve li mijarê binêre çiqas rast û çiqas xweş û çi qas romantîk e jî. Lê dema mirov li pêvajo û serpêhatiyên sed salan binihêre, mirov dîmeneke  dî dibîne.  Helbet ev rastî ne tenê ji bo gelên ne tirk re, her weha ji bo gelê tirk bi xwe jî derbasdar e. 

Ne tenê di pêvajoya damezrandinê û her weha di bîst û heft salên ku komar bi destê partiyeke tik û tenê ve hate birêvebirin;  ji roja ku hilbijartinên pergala pirpartî yê di 14ê gulana sala 1950î de pêk hatin û heta roja îroyîn, tişta dibe, lîstikeke henekpêkirinê ye ku tu carî bi rêbazên asayî û demokratî li dar neketine. 

Tim û tim, rêveberiya saziyên dewletê û şaredariyan bi hemû derfetên xwe bûne qada bazara kedxwarinê ku xwîn û xwehdana gelên belengaz, berhem û heyînên xwezayî, ked û karê çînên belengaz,  di gewriya çînên mêtinger û kompradoran de diçû zikê  burjawayên ku tu carê sînora têrxwarina wan nehatiye dîtin.

Ew burjûwayên ku beriya komarê tunebûn, di şûna wan de, çîna burjuwa yê ne tirk (ermen, rum, cihu, suryoyo û hwd) hebûn. Jixwe mebesteke girîng a vê komarê jî ew bû ku desthilatdarîya bazirganî, hilberîn û ked xwarinê ji hêzên netirk bistînin û di şûna wan de desthilatdarên ji nîjada xwe bi cih bikin. Mixabin di vî warî de bi ser ketin. Bi zor û kotekan, bi  tade  û zilma nedîtî, her cure qirkirin li wan ferz kirin û ji holê hatin rakirin yan jî ji cih û warên xwe hatin dûrxistin. 

Bêşik kirin û encam, reng û rewişta komarê derdixe holê ku tu carî bêhna demokrasiyê jê nehatiye; geh eşkere û geh bi dizî ev komar her tim kirasê faşîzmê li xwe kiriye û şûrê dîktatoryal li ser serê çînên bindest û gelên netirk hejandiye û li cihê ku pêwistî pê dît jî ew şûrê kujer û qirêjî bi kar aniye.

Ligel  vê komar ji bingeha damezrandina xwe heta hemû sazî, rêbaz û derfetên xwe bûye aşê bişaftina gelan, bi taybetî jî bişaftin û helandina hemû nirxên kurdan. Ku ji roja yekem, li roja îroyîn binihêrin; derew û xapandinên ku di serî de li kurdan hatine kirin û lîstik, tade û zilma heyî tenê xwediyê mebestekê bûn û ew jî  wendakirina ziman, çand û rihê kurdan bû. Dîmena  û kirûya heyî ya îroyîn ew e ku desthilatdar di mebest û kirinên xwe de bi ser ketine.

Piştî sedsalekê, di sazî û kolanên bajarên kurdan de, ew kesên ji rih û nirxên neteweya xwe dûr neketine gelekî hindik in. Di serî de dibistan, hemû dezgeh û saziyên dewletê mîna aşê, çanda gelên bindest yan hêrtine û li ber bayê kur dêrane yan jî bi dizî berhev kirine û xistine tûrka xwe yî gemarî û kirine malê xwe.

Loma jî piştî sedsalekê, tenê wateyeke komarê heye li cem gelê kurd ku ew jî mixabin, kuştin, koçberî, mêtingerî û bişaftina ziman, çand û  nirxên wan e. Komar tu carê nebû komara kurdan belê bû dezgeha êş û kedera wan.