Leonora Carrington’ın yazı dünyası

Meksikalı sürrealist sanatçı Leonora Carrington, hayal gücünün sınırlarını sonuna kadar zorlayan metinleriyle dikkat çekiyor. Yaşamından da izler taşıyan sanatsal kavrayışı, onunla karşılaşanları başka bir hayatın içine sokarak, dünyanın gerçekliğinden uzaklaştıran, onu başka açılardan yorumlamayı mümkün kılan bir yan barındırıyor. Carrington öldüğü zaman “son sürrealist” olarak anılıyordu ve eserlerinde bunun izlerini görebiliyoruz. Onun yazı dünyasına girmeye çalışırken şunları söyleyebiliriz; gerçekliğin çeşitli yöntemlerle esnetildiği, farklı varlıkların konumlarının aşındırıldığı, hayatın tam ortasından gibi gelen anlatının, anlık bir olağan dışılık ile okuru şaşırtan bir yazma biçimi dönüştürüldüğü bir üslupla karşı karşıyayız. Bu nedenle onun yazma edimine, önemli yapıtlarından kabul edilen, 'Sırdaş Trompet'(1) ve öykülerinin bir araya toplandığı 'Korku Evi-Yedinci At'(2) adlı Türkçeye yeni çevrilen iki kitabı üzerinden bakmak istedim.

İNSAN, HAYVAN VE BAŞKA VARLIKLARIN TEMSİLİ

Carrington’ın metinlerinde en belirgin yan, hayvanların dünyasıyla insanların dünyası arasındaki sınırın aşındırılması; Carrington'ın kitaplarında insan-dışı ve insan devamlı bir ilişkilenme içine sokularak farklı türlerin, farklı hayatları olur düşüncesinde gedik açılıyor. Yazarın dünyasında, atlar, kediler, ayılar, kuşlar, domuzlar metnin tamamlayıcı unsuru değil bizzat öznesi konumundalar. Bu durum, André Breton’un şu cümlelerini anımsatıyor: “İnsan kendi inşa ettiği hiyerarşinin alt basamaklarına indikçe acılarını ve isteklerini anlamakta giderek zorlandığı diğer varlıklarla ilişkisinde, olanca tevazuyla, kendine dair kısıtlı bilgisini kullanıp çevresindekileri keşfetmelidir.”(3)

Bu cümle üzerine düşününce, Carrington’ın metinlerinin bahsedilenleri içerdiğini söyleyebiliriz. Çünkü yazarın kitaplarında, insan ve hayvan arasında yaratılan ikiliği belirsizleştiren, insanı hayvan üzerinde fail olarak kuran anlatıyı parçalayan, türleri birbiri içinde eriten, kaynaştıran ve hiyerarşiyi alt üst eden bir fikirsel zeminden söz edilebilir. Bunu hem 'Korku Evi-Yedinci At' adlı öykülerinin derlendiği metinde, hem de 'Sırdaş Trompet' adlı kitabında belirgin bir şekilde görüyoruz. Özellikle öykülerinde insan-dışı varlıkların temsilinde kullandığı yöntem bana Haraway’in, “insan-merkezciliğe karşı bir uyarı” yöntemi olarak geliştirdiği hilebaz figürünü de hatırlattı çünkü ona göre hilebaz figürü, “aynı zamanda insan olmayan dünyayla ilgili; biz olmayan her şeyle, onlarla sarıp sarmalandığımız, durmadan bağlantılar kurduğumuz dünyayla. Ortaklarınızı insan-merkezcileştirmek ciddi bir hatadır.”(4) Carrington, ortaklarını insan merkezci bakışın sınırlarından çıkarıyor, onları “sarıp sarmalıyor”, yaşamın tam ortasına yerleştiriyor. Onun yazısında hayvanların, akıl dışı varlıkların, hayatın öznesi olduğu bir yanla karşılaşıyoruz; yazar, dünyanın tüm türlerini ve metafizik varlıkları ortak ve eşit bir şekilde temsil etmeyi başarıyor. Ayrıca sihirler, büyüler, kutsal metinlerden semboller ve kişiler de yazarın metinlerinin öne çıkan yanlarından. Carrington’ın yazısında kadınlar, hayvanlar ve diğer varlıklarla birlikte başrolü alıyor. Yazar, özellikle kadınlar ve diğer varlıklar arasında yoldaşlık ilişkisi kuruyor, anlatısını dişil diyebileceğimiz bir dille oluşturuyor.

'O, SULARI DAMLAYAN ÇÜRÜMÜŞ BİR ET TORBASI'

Carrington’ın temel metinlerinden biri olarak görülen ve fantastik edebiyatın da öncülerinden sayılan kitabı, 'Sırdaş Trompet', doksan iki yaşındaki Marian Leatherby adlı karakterin, ailesi tarafından huzur evine kapatılması hikâyesiyle başlıyor. Bu metin, başlangıçta “sıradan” yaşlı bir kadının hayatının anlatısı izlenimi verse de sonrasından gelişen olaylar bizi yazarın bahsettiğimiz o gerçek üstü dünyasına götürüyor. Leatherby ve arkadaşı Carmella arasındaki yoldaşlık ilişkisi de bu metnin anmaya değer yanlarından, özellikle de Carmella’nın rehberden seçtiği hiç tanımadığı insanlara gönderdiği fantastik birer öyküye dönüşen mektupları, metnin çok katmanlı boyutunun sadece bir parçasını oluşturuyor. Bu iki karakter arasındaki ilişki, bazen komik bazen de hüzünlü bir dünyaya sokuyor okuru. Karakterimiz, ailesinin kendisini istemediğini Carmella’nın ona hediye ettiği işitme trompeti sayesinde fark ediyor. Torunu Robert’ın, “Babaannem pek de insan olarak sınıflandırılacak gibi değil. O, suları damlayan çürümüş bir et torbası” cümlelerine epey kırılmış olsa da Leatherby için yaşlı olmak veya bir hayvana benzetilmek o kadar önemli bir durum değil; tam tersine karakter için yaşlılık birçok anlamda özgürlüğün yolunu açıyor, hayvanlar ise her zaman insanlardan önce geliyor. Onun yaşamında kedileri, tavukları ve Carmella var, huzurevine gönderilmesine de en çok onlardan ayrılacağı için üzülüyor. Ama huzurevi hiç de tahmin ettiği gibi bir yer çıkmayınca, (gri duvarları olan, etrafı demirlerle çevrili bir kapatılma kurumu olarak hayal ediyor) herkesin kendi başına kaldığı çeşitli küçük kulelerden oluşan yapıların olduğu bir yer olunca, başlangıçta zorlansa da onun için pek sorun olmuyor burada bulunmak. Elbette bir kurumda olabilecek türden şeyler burada da var; kötü yöneticiler, disiplin, sınırlı yemek gibi ama karakterin neyse ki bunlarla başa çıkabilecek bir hayal gücü var. Carrington’ın asıl anlatısı da burada başlıyor aslında, artık sıradan bir dünyada değiliz; yaşlı oldukları için aileleri tarafından bu yere bırakılmış birbirinden farklı özellikleri olan, çikolata seven, porto şaraba bayılan, gerektiğinde yönetime isyan eden kadınların dünyasındayız ki bu dünya sonradan, gerçeküstü pek çok olaya tanık ediyor okuru. 

BEDEN

Carrington’ın yazısında bedenin her şekilde olumlanıp öne çıkartıldığını görüyoruz hatta direnmek için de bedenin işe koşulduğunu söyleyebiliriz. 'Sırdaş Trompet'te yaşlılardan biri cinayete kurban gidiyor. Yönetim buna bir türlü inanmayınca kendi yaşamlarından endişe eden kadınlar, Carmella’nın önerisiyle açlık grevi yapıyorlar. Benzer bir şekilde 'Korku Evi-Yedinci At' kitabında yer alan, “Oval Hanımefendi” adlı öyküsünün karakteri de babasının baskısına karşı, bedenini aç bırakarak direniyor. Böylece, iki örnekte de otorite figürlerine direnmenin yolunun, bedeni işlevselleştirmekten geçtiğine tanık oluyoruz. Bu aynı zamanda uyanmanın ve özgürlüğü fark etmenin bir yolu olarak da karşımıza çıkıyor. Örneğin, 'Sırdaş Trompet'in karakterlerinden Georgina, isteklerinin kabul edilmesi (cinayet işlediğini düşündükleri yönetime yakın iki kadının huzurevinden atılması) sonucunda, normale geri dönülmesini buyuran yönetime şöyle söylüyor: “Özgürlük bize yaşamımızın birazcık geç bir döneminde gelmişse de ondan yine vazgeçmeye niyetimiz yok. Birçoğumuz yaşamlarımızı baskıcı ve aksi kocalarla geçirdi. Nihayet bunlardan kurtulduğumuzda, oğullarımız ve kızlarımız tarafından bezdirildik, onlar artık yalnız bizi sevmemekle kalmıyor, bizi bir yük, şaka ve utanç konusu olarak değerlendiriyorlardı.” Kısacası, açlık grevi sadece taleplerinin kabul edilmesiyle sonuçlanmıyor, bir yandan da özgürlüğü tamamen ele geçirmenin bir yolu olarak gösteriliyor. “Oval Hanımefendi” öyküsünün karakteri de kendisine büyümeyi dayatan babasına karşı açlık greviyle direnirken şöyle söylüyor; “İçmem de yemem de. Babamı, o piçi protesto ediyorum.” Carrington’ın yazısında, beden her şekilde işlevsel kılınıyor, başka türlerle iç içe geçmiş bedenler, direnen bedenler, dönüşen bedenler, yaşın ilerleyişiyle bedenin aldığı başka olumlu biçimler, beden bir akış içinde anlatının parçası kılınıyor.

OTORİTELER

Carrington’ın metinlerinde, hükümetlere ve bürokratlara da olumlu bakıldığı söylenemez, bunun yansımasını hem 'Korku evi-Yedinci At' kitabındaki öykülerde hem de bahsettiğimiz romanda görebiliyoruz. 'Sırdaş Trompet'te, Carmella’nın cümleleri bahsetmeye çalıştığımızı özetleyebilir: “Milyarlarca insanın kendilerini ‘Hükümet’ diye adlandırılan iğrenç bir beyefendiler grubuna tümüyle itaat etmesini anlamak imkânsız. Sanırım bu sözcük korkutuyor insanları. Tüm gezegene yayılan bir hipnoz biçimi bu ve çok sağlıksız.” “Kraliyet Davetiyesi” adlı öyküde ise kraliçe, anlatıcıdan kendisi yerine toplantıya katılmasını isterken şunları söylüyor: “Sana bir teklifim var. Bugün benim yerime hükümetle görüşmeni istiyorum çünkü çok yorgunum. Hepsi aptal olduğundan çok zorlanmayacaksın.” Yazarın anlatısında, tüm otorite figürlerine ve kurumlara eleştirel bir bakış seziliyor. Babalar, kocalar, yöneticiler genellikle karşımıza direnilmesi gereken veya özgürlüğün yolunda engel olarak görülen kişi temsilleri olarak çıkıyor. Yazar, doğaya, kadına ve hayvana dair imgeleri ne kadar olumlu anlamda kullanıyorsa, erkekliğe, yönetime ve itaate dayalı olanı o kadar olumsuzluyor. Yine şu cümlelerde bunu görebiliyoruz: “‘Erkekleri anlamak çok zor,’ dedi Carmella.” “Umut ediyorum ki hepsi donarak ölür. Eminim hiçbir otoritenin olmaması insanlar için hoş ve sağlıklı olacaktır. İnsanlara sürekli reklamlar, sinema filmleri, polisler ve parlamentolar aracılığıyla ne düşünmeleri gerektiği söylenmeyecekse, kendileri adına düşünmek zorunda kalırlar.” Carmella’nın pek haksız olduğu söylenemez, düşünme edimimizi başkalarına bırakırsak neler olabileceğini şimdide de yeterince deneyimliyoruz.

Leonora Carrington’ın 'Sırdaş Trompet' ve 'Korku Evi-Yedinci At' adlı iki metni hem yazarın sürrealist kimliğini yansıtması bakımından, hem de türler arası yoldaşlığın bir yansımasını sunması açısından benim fikrimce kıymetli metinler. Carrington’ın dünyası hayatın gerçekliğinden yorgun düşmüş insanlığa büyülü bir kapı açıyor. Kısaca bahsedebildiğimiz bu metinler, onun iksirlerinden bir yudum alıp bir süre dünyaya başka açılardan bakmak, düşlü bir dünyada kaybolmak isteyen okurun dikkatini çekecektir diye düşünüyorum.

Dipnotlar:

1. Carrington, L., (2020), “Sırdaş Trompet”, (Çev. Emre Batur), İstanbul: Everest Yayıncılık
2. Carrington, L., (2020), “Korku Evi- Yedinci At”, (Çev. Begüm Kovulmaz), İstanbul: Notos Yayıncılık.
3. “Sanat Manifestoları ‘Avangard Sanat ve Direniş’”, (Der. Ali Artun), s.260, İstanbul: İletişim Yayınları.
4. Haraway, D., J. (2020), “Tıpkı Bir Yaprak Gibi”, (Çev. Aksu Bora), s. 80-81, İstanbul: İletişim Yayınları.