Mutabakattan 'özgürlük' çıkacak mı?

Hülya Karabağlı   [email protected]

ANKARA - Çankaya Köşkü’nde Başbakan Binali Yıldırım, CHP Genel Başkanı Kemal Kılıçdaroğlu ve MHP Genel Başkanı Devlet Bahçeli'nin katılımıyla yapılan zirvede anayasa değişikliği konusunda yeni bir mutabakata varıldı.

ESKİ PAKET GÖZDEN GEÇİRİLECEK

Üçlü zirvede anayasanın yargı ile ilgili düzenlemelerinde yapılacak değişiklikler ele alındı. Bunun dışında, üç lider 24. yasama döneminde Meclis'te AK Parti, CHP, MHP ve HDP'nin katılımıyla oluşturulan komisyonun hazırladığı 60 maddelik değişiklik önerisinin de gözden geçirilmesi konusunda mutabakata vardı.

ÇOĞU ÖZGÜRLÜKLERLE İLGİLİ

Söz konusu 60 maddelik değişiklik önerisi yeni anayasa çalışmalarına dahil edilirse temel hak ve özgürlükler alanı genişleyecek.

Yeni yasama dönemine ekimde başlayacak olan TBMM'nin en önemli gündem maddesinin yeni anayasa olması bekleniyor.

24. yasama döneminde uzun süre çalışan Anayasa Uzlaşma Komisyonu’nda dört siyasi parti 60 maddede mutabakat sağlamıştı. Bu maddelerden 43'ü temel hak ve özgürlüklerle ilgiliydi.

BAŞKANLIK ISRARI KİLİTLEDİ

AK Parti'nin o dönemki başkanlık sistemi ısrarı nedeniyle çalışmaları kilitlenen Anayasa Uzlaşma Komisyonu’nda üzerinde uzlaşılan 60 maddenin başlıkları şöyle:

-Temel hak ve hürriyetler

-Hayat hakkı

-İşkence, insanlık dışı ve aşağılayıcı muamele yasağı

-Zorla çalıştırma ve angarya yasağı

-Kişi hürriyeti ve güvenliği.

-Kişisel bilgi ve verilerin korunması

-Yerleşme ve seyahat hürriyeti

-Bilim ve sanat hürriyeti

-Düzeltme ve cevap hakkı

-Mülkiyet ve miras hakkı

-Çalışma ve sözleşme hürriyeti

-Toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkı

-Başvuru ve bilgi edinme hakkı

-Yabancıların durumu

-Sağlık hakkı

-Sosyal güvenlik hakkı

-Konut ve barınma hakkı

-Çalışma, iş güvenliği ve adil ücret hakkı

-Devletin sosyal ve ekonomik görevlerinin sınırı

-Temel hak ve hürriyetlerin sınırlanması, geçici olarak durdurulması

-Temel hak ve hürriyetlerin korunması

-Kıyıların korunması ve kıyılardan yararlanma.

24. yasama dönemindeki Uzlaşma Komisyonu'nda anayasanın ilgili bölümleri için hazırlanan değişiklik önerilerinin bazılarına muhalefet şerhi konulmuş, bazılarınınsa tekrar gözden geçirilmesi karara bağlanmıştı. Bu değişiklik önerileri tutanaklara şöyle yansımıştı:

“A.Temel haklar ve hürriyetler (özgürlükler)

a)Temel ilkeler

İnsan onur ve haysiyeti

Madde 1. (1) İnsan onur ve haysiyeti dokunulmazdır. İnsan onur ve haysiyeti insan haklarının ve anayasal düzenin temelidir.

(2) Devlet, insan onur ve haysiyeti ile insanın maddi ve manevi varlığını geliştirme hakkına saygı duyar, bu değerleri korur ve bunların önündeki tüm engelleri kaldırır.

Gerekçe notu:

(Aşağıdaki not temel hak ve hürriyetlerle ilgili gerekçelerin yazılması aşamasında dikkate alınmak üzere yazılmıştır.)

İnsan onuru ve haysiyeti, insanın sırf insan olmaktan kaynaklanan değerinin tanınmasını, korunmasını ve geliştirilmesini ifade etmektedir.

Devlet kavramı, geniş anlamıyla, kamu yetkisi veya gücünü kullanan bütün organları veya kurumları içermektedir.

Temel hak ve hürriyetlerin (özgürlüklerin) niteliği ve bütünlüğü

Madde 2.(1)Herkes, kişiliğine bağlı dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez temel hak ve hürriyetlere/özgürlüklere sahiptir.

(2) Temel hak ve hürriyetler/özgürlükler bir bütündür ve birbirini tamamlar.

Gerekçe notu:

(Aşağıdaki not temel hak ve hürriyetlerle ilgili gerekçelerin yazılması aşamasında dikkate alınmak üzere yazılmıştır.)

Bir hakkın Anayasada yer almamış olması onun insan haklarından sayılmasına engel teşkil etmez.

b) Kişi hak ve hürriyetleri (özgürlükleri)

Hayat (yaşam) hakkı

Madde 4. (1) Herkes hayat (yaşama) hakkına sahiptir.

(2) Meşrumüdafaavesuçlamücadeleesnasındakanununcevazverdiğidurumlarda, hayat (yaşam) hakkını ortadan kaldıracak ya da tehlikeye düşürecekölçüdegüçkullanımınınkesinliklezorunluolmasıhaliistisnadır.

Gerekçe notu: “Iztırar (zorunluluk) hali” maddemetniiçerisindeyeralmamaklabirlikteistisnaidurumlariçerisindeelealınır.

Öldürme fiilleri…

İnsanın maddi ve manevi varlığı, bütünlüğü ve korunması

Madde 5. (1) Herkes, maddivemanevivarlığınıkoruma, geliştirmevebunasaygıgösterilmesiniistemehakkınasahiptir.

(2) Tıbbizorunluluklarya da kişininaydınlatılarakrızasıalınmakşartıyla (koşuluyla), kanundaaçıkçabelirtilenhallerdışında, bilimselvetıbbideneylerdâhil, vücutbütünlüğünedokunulamaz.

(3) İnsanbedeni (vücutbütünlüğü), organları (veuzuvları) (doku), onur (şeref) vehaysiyetineaykırıbirşekildemetalaştırılamaz.

Not:Kültürelkimlikhakkımaddesikabuledilmediğitakdirdemaddededeyeralan “kendikültürünüvekimliğinikoruma” ibaresiyenideneklenecektir.

Not: (MHP) Maddeeskihalinedönüştürülürse MHP şerhi de maddeyeeklenecektir.

İşkence, insanlıkdışıveaşağılayıcımuameleyasağı

Madde 7. (1) İşkence, insanlıkdışıveaşağılayıcımuameleyasaktır.

(2) Hürriyetlerin (özgürlüklerin) kısıtlanmasıvecezalarıninfazıhalleridahilolmaküzerehiçkimseyeinsanonur (şeref) vehaysiyetiylebağdaşmayanbircezaverilemezvemuameleyapılamaz.

Gerekçenotu: Adlikontrolvegüvenliktedbirleri, “muameleyapılamaz” ibaresininkapsamınadahildir.

Zorlaçalıştırmaveangaryayasağı

Madde 8.(1) Hiçkimsezorlaçalıştırılamaz. İnsanticaretiveangaryayasaktır.

(2) Ülkeihtiyaçlarınınzorunlukıldığıalanlardaöngörülenvatandaşlıködeviilevatanhizmeti niteliğindeki veyahükümlülükhallerindeyapılançalıştırmalarailişkinesaslarkanunladüzenlenir.

Gerekçe notu: Seçenek tedbir ve yaptırımlar hükümlülük kapsamında değerlendirilecektir.

Demokratik toplum düzeninin gereklerine, ölçülülük ve hakkın özüne dokunulmaması ilkelerine uygun olarak.

Kişi hürriyeti (özgürlüğü) ve güvenliği

Madde 9. (1) Herkes kişi hürriyeti (özgürlüğü) ve güvenliğine sahiptir.

(2) Aşağıda gösterilen haller (durumlar) dışında kimse kişi hürriyetinden (özgürlüğünden) mahrum (yoksun) bırakılamaz;

a) Mahkemelerce verilmiş hürriyeti kısıtlayıcı cezaların ve güvenlik tedbirlerinin yerine getirilmesi,

b) Mahkemelerce verilmiş yakalama ve tutuklama kararlarının yerine getirilmesi,

c) Kişinin kendisinin veya başkalarının hak ve hürriyetlerinin (özgürlüklerinin) korunması amacıyla verilmiş mahkeme kararının veya kanunda öngörülen idari tedbirlerin yerine getirilmesi,

d) Usulüne aykırı şekilde ülkeye giren veya hakkında sınır dışı etme ya da iade kararı verilen kişinin yakalanması, gözaltına alınması veya tutuklanması,

(3) Yakalama ve tutuklama hâkim kararı ile olur. Tutuklama kararı, hakkında kuvvetli suç şüphesi bulunan kişilerin, ancak kaçmalarını, delillerin yok edilmesini veya değiştirilmesini önlemek amacıyla veya bunlar gibi tutuklamayı zorunlu kılan ve kanunda gösterilen diğer hallerde verilebilir. Kuvvetli suç şüphesinin varlığı veya isnat edilen suçun ağırlığı tek başına tutuklama nedeni sayılamaz. Tutuklama nedenlerinin varlığı somut olgulara (müşahhas hadise) dayandırılarak gerekçeli olarak belirtilmedikçe ve adli kontrol önlemlerinin yetersizliği açıklanmadıkça tutuklamanın devamı kararı verilemez.Hâkim kararı olmadan yakalama, ancak suçüstü halinde veya gecikmesinde sakınca bulunan hallerde, suçluluğu hakkında kuvvetli suç şüphesi bulunan kişilerle ilgili olarak yapılabilir. Yakalama ve tutuklamanın usul ve esasları kanunla düzenlenir.

(4) Yakalanan veya tutuklanan kişiye, yakalama veya tutuklama sebepleri ile hakkındaki iddialar ve kanunen kendisine tanınan haklarherhalde yazılı, bunun hemen mümkün olmaması halinde sözlü olarak derhâl; toplu suçlarda ise en geç hâkim huzuruna çıkarılıncaya kadar bildirilir. Kişi gözaltına alınır alınmaz derhal müdafii ile görüştürülür.Soruşturma evresinde müdafiin dosyayı inceleme yetkisi savunma hakkını ortadan kaldıracak biçimde sınırlanamaz. Müdafii olmayan kişiye baro tarafından bir müdafii görevlendirilir.Kişinin yakalandığı veya tutuklandığı yakınlarına derhâl bildirilir.

Not: (BDP Önerisi) Anadilini kullanma hakkı ve adil yargılanma hakkı maddelerinde bir uzlaşma sağlanmazsa “tercih ettiği dilde” ibaresinin tekrar eklenmesi önerilmiştir.

(5) Yakalanan veya gözaltına alınan kişi, tutulma yerine en yakın mahkemeye gönderilmesi için gerekli süre hariç, en geç yirmi dört saat; toplu olarak işlenen suçlarda ise en çok doksan altı saat içinde hâkim önüne çıkarılır. Hiç kimse, bu süreler geçtikten sonra hâkim kararı olmaksızın hürriyetinden mahrum bırakılamaz.

(6) Tutuklanan kişilerin, makul süre içinde yargılanmayı ve soruşturma veya kovuşturma sırasında serbest bırakılmayı isteme hakları vardır. Serbest bırakılma, ilgilinin yargılama süresince duruşmada hazır bulunmasına veya hükmün infazını sağlamak için bir güvenceye veya başka yükümlülüklerin yerine getirilmesine bağlanabilir.

(7) Her ne sebeple olursa olsun, hürriyeti kısıtlanan kişi, kısa sürede durumu hakkında karar verilmesini ve bu kısıtlamanın kanuna aykırılığı halinde hemen serbest bırakılmasını sağlamak amacıyla yetkili bir yargı merciine başvurma hakkına sahiptir. Yargı mercii kararını vermeden önce hürriyeti kısıtlanan kişiyi dinler. Soruşturma ve kovuşturma aşamalarındaki tutukluluğa ilişkin azami süreler kanunla belirlenir. Tutuklama hiçbir surette cezalandırma şekline dönüştürülemez.

Gerekçe notu: Akıl hastalığı gibi 1982 Anayasasının 19. Maddesinin 3. fıkrasındaki sebepler

Kadının korunması, 4320 sayılı Kanunda öngörülen ailenin korunması, şiddetin önlenmesi

Maddenin 3. fıkrasındaki “Bunlar gibi” ibaresinden ….kastedilmektedir.

Not: “Çocuğun gözetim altında tutulması veya yetkili merci önüne çıkarılması için verilen kararın yerine getirilmesi” çocuk hakları maddesinde müzakere edilecektir.

Not:(1. Öneri: Bu sürelerolağanüstühal, sıkıyönetimvesavaşhallerinde, buhallerinşartlarıilesınırlıolmakkaydıylatopluolarakişlenensuçlariçinuzatılabilir.) (2. Öneri: Bu süreler olağanüstü haller ve savaş hallerinde üç güne kadar uzatılabilir.) (3. Öneri: Böyle bir cümle bulunmasın.) olağanüstü hal ile ilgili maddede müzakere edilecektir.

Not: “Bu esaslar dışında bir işleme tâbi tutulan kişilerin uğradıkları zarar, tazminat hukukunun genel prensiplerine göre devletçe ödenir.” Temel hak ve hürriyetlerin ihlali ile ilgili ayrı bir maddede müzakere edilecektir. Sadece devlet değil, zarara sebebiyet veren kişiye de rücu imkanı değerlendirilecektir.

Özel hayatın (yaşamın) ve aile hayatının (yaşamının) gizliliği ve korunması (Yeniden gözden geçirilecektir)

Madde 10.(1) Özel hayatın (yaşamın) ve aile hayatının (yaşamının) gizliliğine dokunulamaz. Herkes, özel hayatına (yaşamına) ve aile hayatına (yaşamına) saygı gösterilmesi ve korunması hakkına sahiptir.

(2) Kişilerin özel ve aile hayatına ilişkin bilgiler, işitsel ve görsel medya ile internet ve diğer ortamlarda kişilerin rızası olmadıkça yayınlanamaz.

(3) Kamu düzeninin, genel sağlığın, veya başkalarının hak ve hürriyetlerinin korunması veya kuvvetli şüphenin varlığı halinde suç işlenmesinin önlenmesi amacıyla usulüne göre verilmiş hâkim kararı olmadıkça; ayrıca bu sebeplere ve adli soruşturma gereklerine bağlı olarak gecikmesinde sakınca bulunan hallerdecumhuriyet savcısınınyazılı emri bulunmadıkça, kimsenin üstü, özel kâğıtları ve hiçbir eşyası aranamaz; bunlara el konulamaz.Yetkili merciin kararı yirmi dört saat içinde görevli hâkimin onayına sunulur. Hâkim, kararını el koymadan itibaren kırk sekiz saat içinde açıklar; aksi halde el koyma kararı kendiliğinden kalkar.

Gerekçe notu: Bu maddede yer alan kamu düzeni kavramı genel bir sınırlama nedeni olmayıp çok istisnai hallerde başvurulabilecek bir kavramdır. Bu nedenle hukukun genel bir ilkesel gereği olarak oldukça dar yorumlanarak uygulanması gerekmektedir.

Kişisel bilgi ve verilerin korunması

Madde 11.(1) Kişisel bilgi ve verilerin gizliliği esastır.

(2) Herkes, kişiselbilgiveverilerininkorunmasıhakkınasahiptir. Bu hak; kişiselbilgiveverilerikonusundabilgilendirilme, bunlaraerişme, bunlarındüzeltilmesiniveyasilinmesinitalepetmeveamaçlarıdoğrultusundakullanılıpkullanılmadığınıöğrenmeyi de kapsar.

(3) Kişiselbilgiveveriler, ancakkişininaçıkrızasınaveyakanunlaöngörülenmeşrubirsebebedayalıolarak, ayrımcılığayolaçmayacakşekildetoplanabilir, işlenebilirvekullanılabilir. Kişiselbilgiveverilerotomatikolaraktoplanamazveyaişlenemez.

(4) Kişiselbilgiveverilerinkorunmasınailişkinesasveusuller, buhakkınetkiliolarakkullanılmasınısağlayacakşekildekanunladüzenlenir.

Gerekçe notu: Bu hakkın kullanılmasının basın özgürlüğü açısından doğuracağı sakınca ilgili maddede veya gerekçede yer alacaktır.

Makul süre ve istisnalar gerekçede izah edilecektir.

BDP önerisiolan “Kişilerin ırk, etnik köken, siyasi düşünce, felsefi inanç, din, mezhep veya diğer inançları, dernek, vakıf, parti ve sendika üyeliği, sağlık ve özel yaşamları ile ilgili kişisel veriler toplanamaz veya işlenemez.” kavramları gerekçe notu olarak tartışılacaktır.

Konut dokunulmazlığı (Yeniden gözden geçirilecektir)

Madde 12. (1) Hiç kimseninkonutunavekamuya açık olmayan özel işyerinedokunulamaz. Herkes, konutunaveişyerineyönelikhukukdışımüdahalevesaldırılarakarşıkorunmahakkınasahiptir.

(2) Genel sağlığın veya başkalarının hak ve hürriyetlerinin korunması veya kuvvetlişüphenin varlığı halinde suç işlenmesinin önlenmesi amacıyla usulüne göre verilmiş hâkim kararı olmadıkça; ayrıca bu sebeplere ve adli soruşturma gereklerine bağlı olarak gecikmesinde sakınca bulunan hallerde cumhuriyet savcısınınyazılı emri bulunmadıkça, kimsenin konutuna girilemez, konutunda arama yapılamaz ve buradaki eşyaya el konulamaz. Yetkili merciin kararı yirmi dört saat içinde görevli hâkimin onayına sunulur. Hakim, kararını el koymadan itibaren kırk sekiz saat içinde açıklar; aksi halde, el koyma kararı kendiliğinden kalkar.

(3) İdari kolluğun genel sağlığın korunmasına ilişkin yetkileri saklı kalmak kaydıyla, kimsenin konutunda ve kamuya açık olmayan özel işyerlerinde önleme araması yapılamaz.

Not: (MHP) Maddede yer alan sınırlama nedenlerinin yetersiz kaldığı bir örnek bulunduğu takdirde kamu düzeni de maddede bir sınırlama sebebi olarak düzenlenecektir.

Haberleşme hürriyeti (özgürlüğü)

Madde 13. (1) Herkes haberleşme hürriyetine (özgürlüğüne) sahiptir. Haberleşmenin gizliliği ve dokunulmazlığı esastır.

(2) Millî güvenliğin, başkalarının hak ve hürriyetlerinin korunması veya kuvvetli şüphenin varlığı halinde suç işlenmesinin önlenmesi amacıyla usulüne göre verilmiş hâkim kararı olmadıkça; ayrıca bu sebeplere ve adli soruşturma gereklerine bağlı olarak gecikmesinde sakınca bulunan hallerdecumhuriyet savcısınınyazılı emri bulunmadıkça haberleşme engellenemez ve haberleşmenin gizliliğine dokunulamaz. Cumhuriyet savcısının yazılı emri yirmi dört saat içinde görevli hâkimin onayına sunulur. Hâkim, müdahaleyi izleyen en geç kırk sekiz saat içinde kararını verir; aksi halde karar kendiliğinden ortadan kalkar.

(3) Haberleşmenin denetiminin zorunlu olduğu kurum ve kuruluşlarda uygulanacak usul ve esaslar kanunla düzenlenir.

Gerekçe notu: 1) “ Haberleşmede kullanılan gönderiler” ifadesi gerekçede yer alacaktır.

Bilim ve sanat hürriyeti (özgürlüğü)

Madde 18.(1) Herkes, bilim ve sanatı serbestçe öğrenme ve öğretme, açıklama, icra etme, yayma ve bu alanlarda her türlü araştırma hak ve hürriyetine (özgürlüğüne) sahiptir.

(2) Devlet, bu hak ve hürriyetin (özgürlüğün) önündeki engelleri kaldırmak ve etkili biçimde kullanılmasını sağlamakla yükümlüdür.

(3) Devlet, sanatı ve kültürel etkinlikleri destekler ve sanatçıyı korur.

Not: Bilimsel özerklik ilgili maddede yazılacaktır.

Düzeltme ve cevap hakkı

Madde 20. (1) Şeref ve haysiyetlerine dokunulan veya kendileriyle ilgili gerçeğe aykırı yayınlar yapılan herkes düzeltme ve cevap hakkına sahiptir.

(2) Düzeltme ve cevap yayımlanmazsa, yayımlanmasının gerekip gerekmediğine hâkim, ilgilinin müracaat tarihinden itibaren en geç kırk sekiz saat içerisinde karar verir.

Mülkiyet ve miras hakkı

Madde 21.(1) Herkes, mülkiyet ve miras haklarına sahiptir.

(2) Miras hakkı, kamu yararı; mülkiyet hakkı ise kamu yararı ve yabancılar için milli güvenlik sebebiyle sınırlanabilir.

Gerekçe Notu: Bu fıkranın “çevre ve doğal hayat hakkı” içinde görüşülmesi ortak kanaattir. Fikri ve sınai mülkiyet hakları da mülkiyet hakkının kapsamı içerisinde değerlendirilecektir.

Çalışma ve sözleşme hürriyeti (özgürlüğü)

Madde 22. (1) Herkes, dilediği alanda çalışma ve sözleşme hürriyetlerine sahiptir. Özel teşebbüsler kurmak serbesttir.

(2) Devlet, özel teşebbüslerin millî ekonominin gereklerine ve sosyal devlet ilkesine uygun yürümesini, güvenlik ve istikrar içinde çalışmasını sağlayacak, tekeller oluşmasını engelleyecek tedbirleri alır.

(3) Her türden teşebbüslerin, doğal kaynakların tüketilmesi, çevre kirliliği, çalışanların iş güvenliği ve iş sağlığı açısından gerekli önlemleri almalarını sağlamak ve denetlemek devletin yükümlüğündedir.

Toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkı

Madde 24. (1) Herkes, öncedenizinalmadan, silâhsız ve saldırısız toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme ve bunlara katılma hakkına sahiptir.

(2) Toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkı, kamu düzeninin, genel sağlığın, başkalarının hak ve hürriyetlerinin korunması veya suç işlenmesinin önlenmesi amaçlarıyla sınırlanabilir.

(3) İdari makamlar, kanuna dayanarak toplantı ve gösteri yürüyüşünün yapılacağı yeri, güzergâhı ve zamanını hakkın demokratik işlevini ve etkisini dikkate alarak belirler.

Başvuru ve bilgi edinme hakkı

Madde 26. (1) Herkes kendisiyle veya kamu ile ilgili dilek ve şikâyetleri hakkında yetkili makamlara ve Türkiye Büyük Millet Meclisine bireysel ya da topluca başvuruda bulunma hakkına sahiptir. Başvurulara yetkili makamlar gecikmeksizin cevap verir.

(2) Herkes kendisiyle veya kamu ile ilgili eylem ve işlemler hakkında bilgi edinme hakkına sahiptir. Bu hakkın kullanımına ilişkin usul ve esaslar eşitlik, tarafsızlık ve şeffaflık ilkelerine uygun olarak kanunla düzenlenir.

(3)Devlet, işlemlerinde, ilgili kişilerin başvuracağı kanun yollarını, mercilerini ve sürelerini belirtir.

Not: Bu fıkranın uygun bir bölüme aktarılması düşünülecektir.

(4) Yabancıların bilgi edinme hakkından yararlanması karşılıklılık esasına göre kanunla düzenlenir.

Not: Yabancılar ile ilgili bu fıkra, yabancıların kişi hak ve hürriyetlerini düzenleyen genel bir madde içinde değerlendirilecektir.

Not: Bilgiye erişim hakkı, bilişim özgürlüğü ile birlikte bilgi toplumuna ilişkin haklar olarak ayrıca görüşülecektir.

Not: Kamu denetçisine başvurma hakkı, yasama ile ilgili bölümde değerlendirilecektir.

Not: Anayasa şikâyeti hakkı, Anayasa Mahkemesi ile ilgili bölümde değerlendirilecektir.

Suç ve Cezalara Dair Esaslar

Madde 27.(1) Suçlar, cezalar ve ceza yerine geçen güvenlik tedbirleri ancak kanunla konulur.

(2) Kimse, işlendiği zaman yürürlükte bulunan kanunun suç saymadığı bir fiili işlemesinden dolayı cezalandırılamaz ve kimseye suçu işlediği zaman kanunda o suç için konulmuş olan cezadan daha ağır bir ceza verilemez.

(3) Suç ve ceza zamanaşımı ile ceza mahkûmiyetinin sonuçları konusunda da yukarıdaki fıkra uygulanır.

(4) Suçluluğu hükmen sabit oluncaya kadar kimse suçlu sayılamaz.

(5) Hiç kimse, kendisini ve kanunda gösterilen yakınlarını suçlayan bir beyanda bulunmaya veya bu yolda delil göstermeye zorlanamaz.

(6) Ceza sorumluluğu şahsidir.

(7) Hiç kimseye aynı suçtan dolayı birden fazla ceza verilemez.

(8) Hiç kimse, yalnızca sözleşmeden doğan bir yükümlülüğü yerine getirememesinden dolayı özgürlüğünden alıkonulamaz.

(9) Ölüm cezası ve genel müsadere cezası verilemez.

(10) Devlet, cezalarının infazında kadınlar için pozitif ayrımcılığı sağlayacak idari önlemleri alır.

(11) Tutuklu ve hükümlülere işkence ve zalimane, aşağılayıcı ve onur kırıcı davranışlarda bulunulamaz.

(12) İdare, kişi hürriyetinin kısıtlanması sonucunu doğuran bir müeyyide uygulayamaz.

(13) Vatandaş, Türkiye’nin uluslararası hukuktan doğan yükümlülükleri dışında, işlediği iddia edilen bir suç sebebiyle geri verilemez.

Gerekçe notu: 11. fıkranın gerekçe notu olarak;

1) “tedavisi cezaevinde mümkün olmayan ağır hastalıklı tutuklu ve hükümlülerin tedavilerinin cezaevi dışında yapılmaması işkence ve zalimane muamele kapsamındadır” ve

2) “Kişilerin cezaların infazında ve tutukluluk sırasında, inançlarını yaşamaları, kültürel hayatlarını sürdürmeleri ve kendi dillerini konuşmaları devletin güvencesi altındadır.” yazılacaktır.

(MHP, 2 nolu gerekçe notunun temas ettiği konular ilgili maddelerde düzenleneceğinden gerekçede yer almasına karşıdır.)

Yabancıların durumu

Madde 28.(1) Temel hak ve hürriyetler, yabancılar için, milletlerarası hukuka uygun olarak kanunla sınırlanabilir.

(2) İltica hakkı, Türkiye’nin uluslararası antlaşmalardan doğan yükümlülükleri dikkate alınarak kanunla düzenlenir.

(3) Ölüm cezasına veya insan onuruyla bağdaşmayan bir muamele ya da cezaya maruz kalma ihtimali kuvvetli olan kişiler iade edilemez.

d) Sosyal ve ekonomik haklar

Sağlık hakkı

Madde 33.(1) Herkessağlık hakkına sahiptir.

(2) Hiç kimse temel sağlık hizmetlerinden yoksun bırakılamaz.

(3) Hasta hakları dâhil sağlık hakkının esasları, yaşam hakkı ile sağlığın korunması da gözetilerek, kanunla düzenlenir.

(4) Her kadın üreme sağlığı ve doğurganlık hakları konusunda ücretsiz hizmet alma hakkına sahiptir.

(5) Devlet sağlık hakkının gerçekleşmesi için gerekli her türlü tedbiri almakla yükümlüdür. Devlet,sağlık alanındaki görevini, kamu ve özel kesimlerdeki sağlık ve sosyal kuruluşlardan yararlanmak suretiyle etkili bir sağlık hizmeti ağı kurarak, onları denetleyerek yerine getirir.

Not: BDP maddenin 2. fıkrasının formülasyonunda temel sağlık hizmetlerinin sağlanmasında ücretsizlik unsurunun vazgeçilmez bir öğe olarak belirtti ve iradesini sürdürdü. CHP de bu önerinin kabul edilebilir olduğunu beyan etti.

Gerekçe notu: Doğurganlık hakkının doğurmama hakkını da içerdiği belirtilecektir. Genel sağlık sigortasına ilişkin hükme, yasamanın yetkisi dahilinde ele alınacağı varsayılarak, anayasada yer verilmemiştir.

Sosyal güvenlik hakkı

Madde 34.(1) Herkessosyalgüvenlikhakkınasahiptir.

(2) Hiç kimse sosyal güvenlik sistemiyle bağlantısı olmaksızın çalıştırılamaz.

(3)Devlet, sosyal güvenlik hakkının kullanılmasını sağlayacak gerekli tedbirleri alır ve buna uygun sosyal güvenlik sistemini kurar.

(4) Devlet, harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimlerinin, malûl ve gazilerin, engellilerin, yaşlıların, korunmaya muhtaç çocuklar gibi toplumsal anlamda güçsüz kesimlerin sosyal güvenlik hakkından yararlanmaları için gerekli özel önlemleri alır.

Not: Ev kadınlarına ilişkin ayrıca bir hükmün bu maddede yer alması hususunda BDP ısrar etmektedir.

Gerekçe notu: Son fıkrada kastedilmek istenen dar anlamda sosyal güvenlik hakkı değil, geniş anlamda sosyal güvenlik hakkıdır.Sosyal güvenlik hakkının etkin kullanılması da vurgulanacaktır.

Ç evre hakkı

Madde 35. (1) Herkes çevre hakkına sahiptir. Bu hak,insanîgelişimimümkünkılan, sağlıklı, ekosistem açısından dengeli bir çevrede yaşama,çevrenin etkili biçimde korunmasını isteme haklarını da kapsar.

(2) Gelecek kuşaklara yönelik sorumlulukları da gözeterek çevreyi geliştirmek, çevre değerlerini korumak, çevre kirliliğini önlemek, çevre kalitesini yükseltmek ve gıdaların doğallığını sağlamak herkesin ve devletin görevidir.

(3)Çevre hakkının yaptırımlar dâhil bütün esaslarıiledoğayı ve çevreyi olumsuz biçimde etkileyebilecek olan tüm plan ve uygulamalarda halkın karar mekanizmalarına katılma hakkının usul ve esaslarıkanunla düzenlenir.

(4) Devlet doğal hayatı ve hayvanları korur. Hayvanlara yönelik eziyet ve kötü muamele yapılmaması amacıyla gerekli tedbirleri alır.

Gerekçe notu: 1) Çevre hakkının etkin biçimde korunmasını isteme hakkı, çevre konusunda bilgilenme, katılma ve başvuru haklarını da kapsar.

2) “Devlet kamu ve özel kesimin çevreyi temiz tutacak ve tahrip etmeyecek teknolojileri kullanmasını teşvik eder ve destekler” ifadesinin gerekçede yer almasını savunmaktadır.

3) Doğal, kültürel ve tarihsel ortak zenginlik ve mal varlığı üzerinde bu varlık ve değerlerin özgünlüklerini yitirmelerinde ve başkalarının kültürel amaçlarla yararlanmasına engel olabilecek şekilde mülkiyet hakkı talep edilemez.

4) Su, hava, gen, tohum ve doğanın diğer unsurları gibi diğer doğal varlıklar bütün canlılara aittir, mülkiyete tabi olamaz. Kendileri veya genetik bilgileri patentlenemez.

Gerekçe notu: (1) Çalışanlar ifadesinin memurlar dahil kamu-özel ayrımı yapılmaksızın tüm çalışanları kapsadığı yazılacaktır.

(2)Hâkimler ve savcılar mesleki ve sosyal hak ve hürriyetlerini korumak ve geliştirmek amacıyla örgütlenme özgürlüğünden yararlanır. Kanun bu özgürlüğün kullanılmasını güçleştirecek sınırlamalar getiremez.

Konut ve barınma hakkı

Madde 36. (1) Herkes temel insanî gereksinimlerini karşılayabilecek, insan haysiyetine yakışır biçimde konut ve barınma hakkına sahiptir.

(2) Devlet bu hakların gerçekleşmesi için şehirlerin ve diğer yerleşim birimlerinin tarihi ve kültürel nitelikleri ile çevre değerlerini de esas alan bir plan çerçevesinde gerekli tedbirleri alır.

Not: Hukuka aykırı (zorla) tahliyelere ve hakkın özüne etki eden ihlallere karşı anayasal güvence getirilmesi konusunda çalışılacaktır.

Sendika hakkı (Yeniden gözden geçirilecektir)

Madde 37.(1)Çalışanlar ve işverenler, önceden izin almaksızınsendika ve üst kuruluşlar kurma, bunlara serbestçe üye olma ve üyelikten çekilme haklarına sahiptir. Hiç kimse sendikaya üye olmaya veya üyelikten ayrılmaya zorlanamaz.

(2) Sendikaların ve üst kuruluşlarının kuruluş, yönetim ve işleyişlerikadınlarla erkeklerin dengeli temsili ve katılımı ilkeleri ile demokratik esaslara aykırı olamaz.

(3) Sendikalar ve üst kuruluşları ancak kanunda belirtilen zorunlu hallerde mahkeme kararıyla kapatılabilir.

(4) İşyerinde sendika üyeliğini teşvik edici önlemler kanunla düzenlenir.

(5) Farklı istihdam biçimlerinin uygulanması suretiyle çalışanların ekonomik, sosyal ve sendikal hakları kısıtlanamaz. Devlet bu tür kısıtlayıcı uygulamalara karşı gerekli önlemleri alır.(6) Birinci fıkra hükmü, Türk Silâhlı Kuvvetleri, genel kolluk mensuplarına, hâkim ve savcılara görevlerinin niteliklerinin zorunlu kıldığı hallerle sınırlı olmak üzere sınırlamalar getirilmesine engel değildir.

Not: Türk Silahlı Kuvvetlerine yasak, diğer gruplara serbest bırakılacak şekilde değerlendirilecektir. (NATO hukuku ve diğer anayasalar açısından dernek ve sendika kurma hakkı incelenecektir.)

(7) Ev işçileri sendika kurma hakkından yoksun bırakılamaz.

Gerekçe notu: (1) Çalışanlar ifadesinin memurlar dahil kamu-özel ayrımı yapılmaksızın tüm çalışanları kapsadığı yazılacaktır.

(2)Hâkimler ve savcılar mesleki ve sosyal hak ve hürriyetlerini korumak ve geliştirmek amacıyla örgütlenme özgürlüğünden yararlanır. Kanun bu özgürlüğün kullanılmasını güçleştirecek sınırlamalar getiremez.

Çalışma, iş güvenliği ve adil ücret hakkı

Madde 39. (1)Herkes, çalışma, iş güvenliği, insan onur ve haysiyetine uygun bir hayat sürmesini sağlayacak ölçüde adil ücret hakkına sahiptir.

(2) Hiç kimse, yaşına ve gücüne uymayan işlerde çalıştırılamaz.

(3) Devlet, çalışanların işlerine uygun adil bir ücret elde etmeleri, sosyal yardımlardan yararlanmaları, hayat seviyelerinin yükseltilmesi, istihdamın artırılması, çalışanların ve işsizlerin korunması, çalışmanın desteklenmesi, işsizliğin önlenmesine elverişli ekonomik bir ortam yaratılması, çalışma yaşamına ilişkin toplumsal cinsiyet temelli eşitsizliklerin kaldırılması, iş güvenliğini ve çalışma barışının sağlanması için gerekli tedbirleri alır. Çalışan kadın ve erkekler için eşit işe eşit ücret ilkesi esastır.

(4) Asgarî ücretin tespitinde çalışanların geçim şartları göz önünde bulundurulur, asgari ücretten vergi alınmaz.

5) Çalışanlar dinlenme, yıllık izin, hafta ve bayram tatili hakları ile iş koşullarının ve çalışma ortamlarının düzenlenmesi ve iyileştirilmesi sürecine katılma hakkına sahiptir.

(6)Hamileler,yeni doğum yapmış kadınlar ile küçükler, bedeni ve ruhi yetersizliği olanlar çalışma şartları bakımından özel olarak korunurlar. Bu tür koruyucu kanunlar, kadınlar ve engellilerin ekonomik ve toplumsal hayata katılımını zorlaştırıcı ya da geciktirici hükümler içeremezler.

(7) İşveren iş kazası ve meslek hastalıklarından doğan tazminatlar için primi kendisi tarafından ödenen sorumluluk sigortasını yaptırmak zorundadır. Bu sigortanın usul ve esasları kanunla düzenlenir.

(8) Devlet, işverenlerin çocuk bakım hizmetleri sağlamasını teşvik eder.

Gerekçe Notu:“Küçüklerin, yaşlarına uygun olmayan, güvenliklerine, sağlıklarına veya fiziksel, ruhsal, ahlaki veya sosyal gelişimlerine zarar verecek veya eğitimlerini engelleyecek her türlü işte çalıştırılmaları yasaktır.” ifadesine gerekçede yer verilmesi uygun görülmüştür.

Devletin sosyal ve ekonomik görevlerinin sınırı

Madde 40. (1) Devlet, sosyalveekonomikalanlardaAnayasailebelirlenengörevlerini, bugörevlerinamaçlarına uygun öncelikleri gözeterek, malî kaynaklarının yeterliliği ölçüsünde yerine getirir.

(2) Sağlık, sosyal güvenlik ve iş güvenliği hakları birinci fıkradaki mali kaynakların yeterliliği sınırına tabi değildir. Devletin bu haklara ilişkin görevleri, asgari güvenceler sağlanmadıkça yerine getirilmiş sayılmaz.

Temel hak ve hürriyetlerin (özgürlüklerin) sınırlanması

Madde 41. (1) Hürriyet esas, sınırlama istisnadır. Tereddüt halinde yorum hürriyet lehine yapılır.

(2) Temelhakvehürriyetler, sadeceAnayasanınilgilimaddelerindebelirtilensebeplerleveancakkanunlasınırlanabilir.Bu sınırlamalar, öngörülen amaca, demokratik toplum düzeninin gereklerine ve ölçülülük ilkesine aykırı olamaz;temel hak ve hürriyetlerin özüne dokunamaz.

Not: CHP’nin “Yasama, yürütme ve yargı organları ile idare makamları, sınırlamanın sınırına ilişkin bu ilkelere uymakla yükümlüdür” biçimindeki fıkra önerisi anayasanın üstünlüğü ve bağlayıcılığının düzenleneceği maddede kabul edilecektir.

Not: Temel hak ve özgürlüklerin kötüye kullanılması ile ilgili olarak yeni bir düzenleme yapılacaktır. Bu yeni bir madde olabileceği gibi 40. maddeye ayrı bir fıkra olarak eklenebilecektir.

Temelhakvehürriyetlerin (özgürlüklerin) kullanılmasınıngeçiciolarakdurdurulması

Madde 42.(1)Anayasadaöngörülenolağanüstüyönetimusullerininilanedildiğihallerde, milletlerarasıhukuktandoğanyükümlülüklerihlâledilmemekkaydıyla, durumungerektirdiğiölçüdetemelhakvehürriyetlerinkullanılması, sınırlandırılabilirveyageçiciolarakdurdurulabilir.

(2)Birinci fıkrada belirtilen durumlarda dahi, insan onur ve haysiyetine, savaş hukukuna uygun fiiller sonucu meydana gelen ölümler dışında, kişinin yaşama hakkına, maddî ve manevî varlığının bütünlüğüne dokunulamaz;kimse dinî inançlarını, vicdanî kanaatlerini ve düşüncelerini açıklamaya zorlanamaz,bunlardan dolayı suçlanamaz; suç ve cezalara ilişkin hükümler geçmişe yürütülemez; suçluluğu kesinleşmiş mahkeme kararı ile sabit oluncaya kadar kimse suçlu sayılamaz ve kimsenin hak arama özgürlüğü ortadan kaldırılamaz.

Temel hak ve hürriyetlerin korunması

Madde 43.(1)Devlet organları, temel hak ve özgürlüklerden herkesin etkili biçimde yararlanmasını sağlayacak her türlü düzenlemeyi yapmak, tedbiri almak ve ihlalini önlemekle yükümlüdür.

(2)Temel hak ve hürriyetlerin ihlali halinde doğan zarardan Devlet sorumludur ve dava Devlet aleyhine açılır. Devlet ihlale neden olan kamu görevlisine davayı ihbar eder. Tazminata mahkûm olması halinde Devlet, ilgiliye derhal rücu eder.

(3) Usulüne göre yürürlüğe konulmuş temel hak ve hürriyetlere dair uluslararası anlaşmalarla kanunların aynı konuda farklı hükümler içermesi sebebiyle çıkabilecek uyuşmazlıklarda kanun özgürlükleri daha genişletici hüküm içermediği sürece anlaşma hükümleri esas alınır.

Gerekçe notu: Yasama, yürütme ve yargı organları işlemlerinde ve bunların yorumunda Türkiye’nin taraf olduğu temel hak ve özgürlüklere ilişkin anlaşmaları esas alır.

(4) Anayasadaki hak ve hürriyetlerden hiçbiri, Devlete veya kişilere, hak ve hürriyetleri yok edecek veya Anayasada öngörüldüğünden daha geniş ölçüde sınırlandırılmasına imkan verecek şekilde yorumlanamaz.

Barış içinde ve silahsızlanmış bir toplumda yaşama hakkı

Madde 44.(1) Herkes, barış içinde ve şiddetten korunarak yaşama hakkına sahiptir. Devlet bu hakkı güvence altına almak amacıyla silaha erişimi zorlaştıracak önlemleri alır.

(2) Devlet, toplumsal kesimler arasında veya belli bir toplumsal kesime yöneltilmiş nefreti teşvik eden ve yayan her tür söylem ve faaliyetin önlenmesi için yasal düzenlemeler yapar ve etkin ve caydırıcı önlemler alır.

Gerekçe notu: Bu madde savaş kışkırtıcılığı, militarizm ve ırkçılık gibi söylemlerin ve her türden ayrımcılığın önlenmesini ve barış kültürünün geliştirilmesini de içerir.

Kıyıların korunması ve kıyılardan yararlanma

Madde 47.(1)Kıyılar, devletin hüküm ve tasarrufu altındadır; özel mülkiyete konu olamaz.

(2) Herkesin deniz, göl ve akarsular ile bunların kıyılarından yararlanma hakkı vardır.

(3) Bu hak, kamu yararı gözetilerek kanunla düzenlenir.

(4)Kamu yararının gerekli kıldığı hallerde dolgu ve kurutma yoluyla toprak edinilmesine ilişkin usul ve esaslar kanunda gösterilir.

Tarih, kültür ve tabiat varlık ve değerlerinin korunması

Madde 48.(1)Devlet, tarih, kültür ve tabiat varlıklarının ve değerlerinin korunmasını sağlar; bu amaçla destekleyici ve teşvik edici tedbirleri alır.Bunlardan özel mülkiyet konusu olanlara kamu yararı amacıyla getirilecek sınırlamalar ve bu nedenle hak sahiplerine yapılacak yardımlar ve tanınacak muafiyetler kanunla düzenlenir.

Gerekçe notu: 1. fıkra tüm uygarlıkları, farklı kültür ve inanç topluluklarının değerlerini ve varlıklarını da kapsar.

(2) Devlet, Türkiye dışında bulunan tarihi ve kültürel mirasını korumak için gerekli tedbirleri alır.

Gerekçe notu: Türkiye’nin sahiplenmesi ve Türkiye’ye getirme hakkı

Doğal servetlerin ve kaynakların aranması ve işletilmesi

Madde 49.(1)Doğal servetler ve kaynaklar Devletin hüküm ve tasarrufu altındadır. Bunların aranması ve işletilmesi hakkı Devlete aittir. Devlet, çevresel varlıkların korunmasını esas almak kaydıyla, bu hakkını belli bir süre için gerçek ve tüzel kişilere devredebilir. Hangi doğal servet ve kaynağın devletin gerçek ve tüzel kişilerle ortak olarak; hangisinin doğrudan gerçek ve tüzelkişiler eliyle aranacağı ve işletileceği kanunun açık iznine bağlıdır. Bu durumda gerçek ve tüzel kişilerin uyması gereken şartlar ve Devletçe yapılacak gözetim ve denetimin usul ve esasları ile uygulanacak yaptırımlar kanunda gösterilir.

Not: Bu madde devletin görev ve yükümlülükleri başlığı altında yer alacaktır.

Ormanların korunması ve geliştirilmesi

Madde 50.Devlet, ormanların korunması ve sahalarının genişletilmesi için gerekli tedbirleri alır. Yanan ormanların yerinde yeni orman yetiştirilir, bu yerlerde başka çeşit tarım ve hayvancılık yapılamaz. Bütün ormanların gözetimi Devlete aittir.

Devlet ormanlarının mülkiyeti devrolunamaz ve kanuna göre buralar Devletçe yönetilir ve işletilir. Bu ormanlar zamanaşımı ile mülk edinilemez ve kamu yararı dışında irtifak hakkına konu olamaz.

Ormanlara zarar verebilecek hiçbir faaliyet ve eyleme müsaade edilemez. Münhasıran orman suçları için genel ve özel af çıkarılamaz.

Orman olarak muhafazasında bilim ve fen bakımından hiçbir yarar görülmeyen, aksine tarım alanlarına dönüştürülmesinde kesin yarar olduğu tespit edilen yerler ile 31/12/1981 tarihinden önce bilim ve fen bakımından orman niteliğini tam olarak kaybetmiş olan tarla, bağ, meyvelik, zeytinlik gibi çeşitli tarım alanlarında veya hayvancılıkta kullanılmasında yarar olduğu tespit edilen araziler, şehir, kasaba ve köy yapılarının toplu olarak bulunduğu yerler dışında, orman sınırlarında daraltma yapılamaz.

Devlet, ormanları ve biyolojik çeşitliliği korumak, orman sahalarını genişletmek, toprağın verimli olarak işletilmesini sağlamak, erozyonla mücadele etmek ve tarım alanlarını geliştirmek amacıyla gerekli tedbirleri alır.

Özel olarak korunması gereken kesimlerin hakları

Madde 52.(1) Devlet, gençlerin, yaşlıların, engellilerin, sürekli hastaların, harp ve vazife şehitlerinin yakınlarının, malul ve gazilerin, dul ve yetimlerin ve özel olarak korunması gereken diğer toplum kesimlerin haklarını korumak; bunların insan onuruna yaraşır bir hayat sürdürmelerini ve toplum hayatına etkin bir şekilde katılmalarını sağlamak amacıyla gerekli tedbirleri alır.Özel olarak korunması gereken toplum kesimlerinin siyasi hayata katılmasını kolaylaştıracak tedbirleri almak devletin görevlerindendir.

Gerekçe notu: Gerekçede dul kelimesinin kadın ve erkekleri kapsayacak şekilde anlaşılmasını sağlayacak açıklama yapılacaktır.

Bilgiye erişim hakkı ve bilişim özgürlüğü

Madde 55. (1) Herkes, bilgiye, internete ve diğer elektronik iletişim ortamlarına serbestçe erişim hakkına sahiptir. Devlet, bu hakkın etkin ve adil bir biçimde kullanılabilmesi için gerekli düzenlemeleri yapar.

(2) İnternet aracılığıyla yapılan haberleşmenin gizliliği esastır. Herkes, internet aracılığıyla paylaştığı kişisel verilerinin korunmasını; düşünce ve kanaatlerinin gizliliğine saygı gösterilmesini isteme hakkına sahiptir.

(3) İnternet ve diğer elektronik iletişim ortamlarına erişim hakkı özel yaşam ve aile yaşamının gizliliği ile kişisel verilerin korunması, haberleşme özgürlüğü, bilgiye erişim hakkı, düşünceyi açıklama ve basın özgürlüğü ve sözleşme özgürlüğüne, çocukların cinsel sömürüye karşı korunmasına ilişkin anayasal esaslar dikkate alınarak kanunla düzenlenir.

Gerekçe notu: 3. fıkrada yer alan anayasal esaslar ifadesinde, ilgili anayasa maddelerinde hak ve özgürlüğe ilişkin yer alan güvence ve sınırlamalar birlikte dikkate alınır.

Makul ve insanca hayat (yaşam) sürdürme hakkı

Madde 56. (1) Herkes toplumsal dışlanmayave yoksulluğa karşı korunma, eğitim, barınma, tıbbi bakım, beslenme, temiz suya erişme ile sosyal hizmetlerden yararlanma haklarını da içerecek biçimde makul ve insanca hayat (yaşam) sürdürme hakkına sahiptir.

(2) Makul ve insanca hayat (yaşam) sürdürme imkânından yoksun olan herkes temel gelir hakkına sahiptir.

(3) Devlet, fertlerin (bireylerin) makul ve insanca hayat (yaşam) sürdürmesi için gerekli tedbirleri alır.

Kamulaştırma

Madde 61.(1)Devlet ve kamu tüzelkişileri; kamu yararının gerektirdiği hallerde, gerçek karşılıklarını peşin ödemek şartıyla, özel mülkiyette bulunan taşınmaz malların tamamını veya bir kısmını, kanunla gösterilen esas ve usullere göre, kamulaştırmaya ve bunlar üzerinde idarî irtifaklar kurmaya yetkilidir.

(2) Kamulaştırma bedeli nakden ve peşin olarak ödenir.

(3) Tarım reformunun uygulanması, çevresel değerlerin, ekosistemin çeşitliliğinin ve kültürel varlıkların korunması, sulama projeleri ile iskân projelerinin gerçekleştirilmesi, yeni ormanların yetiştirilmesi ve kıyıların korunması amacıyla kamulaştırılan toprakların bedellerinin beş yılı aşmamak şartıyla taksitle ödenme usulü kanunla gösterilir.

(4) 3. fıkrada sayılan haller dışında bedelin taksitlendirilmesi ve ayrıca kamulaştırmasız el koyma yasaktır.

Gerekçe notu:Ödeme usulünün uygulanmasında malikin haklarının zarar görmemesi için gerekli düzenlemeler kanunla yapılır.

Devletleştirme ve özelleştirme

Madde 62.(1) Kamu hizmeti niteliği taşıyan özel teşebbüsler, kamu yararının zorunlu kıldığı hallerde gerçek değeri üzerinden kanunla devletleştirilebilir.

(2) Devletin, kamu iktisadî teşebbüslerinin ve diğer kamu tüzelkişilerinin mülkiyetinde bulunan işletme ve varlıkların özelleştirilmesine ilişkin esas ve usuller, tekelleşmeyi ve kartelleşmeyi önleyecek şekilde, kanunla gösterilir.

(3) Stratejik açıdan önem taşıyan işletmelerin özelleştirilmesinde kamu yararı esas alınır.

(4) Devlet, kamu iktisadî teşebbüsleri ve diğer kamu tüzelkişileri tarafından yürütülen yatırım ve hizmetlerden hangilerinin özel hukuk sözleşmeleri ile gerçek veya tüzelkişilere yaptırılabileceği veya devredilebileceği kanunla düzenlenir.

(5) Devletleştirme ve özelleştirmede çalışanların haklarını koruyacak önlemler kanunla düzenlenir.

Tüketicinin korunması

Madde 63. (1) Devlet, tüketicileri koruyucu ve aydınlatıcı tedbirler alır; tüketicilerin kendilerini koruyucu girişimlerini teşvik eder ve destekler.

Yabancı ülkelerde yaşayan vatandaşlar

Madde 64. (1) Devlet, yabancı ülkelerde yaşayan Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarının aile birliğinin, çocuklarının eğitiminin, kültürel ihtiyaçlarının ve sosyal güvenliklerinin sağlanması, anavatanla bağlarının korunması için gereken önlemleri alır.

Sporda tahkim

Madde 65. (1) Spor federasyonlarının spor faaliyetlerinin yönetimine ve disiplinine ilişkin kararlarına karşı ancak zorunlu tahkim yoluna başvurulabilir. Tahkim kurulu kararları kesin olup bu kararlara karşı iç hukuk bakımından hiçbir yargı merciine başvurulamaz.

Not: Bu fıkra yargı bölümüne eklenebilir.

Tarım, hayvancılık ve bu üretim dallarında çalışanların korunması

Madde 66. (1) Devlet, tarım arazileri ile çayır ve meraların amaç dışı kullanılmasını ve tahribini önlemek, tarımsal üretim planlaması ilkelerine ve yerli türlerin çeşitliliğinin korunması esasına uygun olarak bitkisel ve hayvansal üretimi artırmak ve organik tarım ve hayvancılık yöntemlerini teşvik etmek amacıyla tarım ve hayvancılıkla uğraşanları özel olarak destekler. Bunların işletme araç ve gereçlerinin ve diğer girdilerinin sağlanmasını kolaylaştırır.

Not: “Sporda Tahkim” haricindeki üç maddenin anayasada yer alıp almaması üst komisyonda görüşülmek üzere mutabakat sağlanmıştır.

YASAMA

Milletvekilliği ile bağdaşmayan işler

Madde 69.(1) Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, devlet ve diğer kamu tüzelkişilerinde ve bunlara bağlı kuruluşlarda; devletin veya diğer kamu tüzelkişilerinin doğrudan doğruya ya da dolaylı olarak katıldığı teşebbüs ve ortaklıklarda; özel gelir kaynakları ve özel imkânları kanunla sağlanmış kamu yararına çalışan derneklerin ve devletten yardım sağlayan ve vergi muafiyeti olan vakıfların, kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları ile sendikalar ve bunların üst kuruluşlarının ve katıldıkları teşebbüs veya ortaklıkların yönetim ve denetim kurullarında görev alamazlar, vekili olamazlar, herhangi bir taahhüt işini doğrudan veya dolaylı olarak kabul edemezler, temsilcilik, arabuluculuk ve hakemlik yapamazlar.

(2) Milletvekilleri yürütme organının teklif, inha, atama veya onamasına bağlı resmî veya özel herhangi bir işle görevlendirilemezler. Bir milletvekilinin belli konuda ve altı ayı aşmamak üzere Bakanlar Kurulunca verilecek geçici bir görevi kabul etmesi, Türkiye Büyük Millet Meclisinin kararına bağlıdır.

(3) Milletvekilleri, bu sıfatlarından kaynaklanan konum ve yetkilerini kendilerine çıkar ve yarar sağlamak amacıyla kullanamaz, üçüncü kişilere doğrudan veya dolaylı ücretli iş yapamaz.

(4) Milletvekilliği ile bağdaşmayan diğer görev ve işler kanunla düzenlenir.

(5) Siyasi Parti gruplarının bildireceği en kıdemli veya en yaşlı ikişer üyesinin katılımı ile Türkiye Büyük Millet Meclisi üyelerinin uyması gereken siyasal etik ilkelerini belirlemek ve etik kurallarının ihlaline ilişkin başvuruları incelemek üzere Siyasi Etik Komisyonu kurulur. Görev ve yetkileri kanun ve Meclis İçtüzüğünde gösterilir. Komisyon, mutabakat ve aleniyet esasına göre çalışır. Mutabakat sağlanamaması durumunda raporlama yapılır.Komisyon gerekli gördüğü hallerde gizlilik kararı verebilir.

Gerekçe Notu: Kıdemden Parlamento kıdemi anlaşılır. Komisyonun bütün rapor ve kararları kamuya açıklanır.

Milletvekilliğinin düşmesi

Madde 70.(1)İstifa eden milletvekilinin milletvekilliğinin düşmesine, istifanın geçerli olduğunun Meclis Başkanlık Divanınca tespit edilmesinden sonra, Genel Kurulca karar verilir.

(2) Milletvekilliğinin seçilmeye engel bir suçtan kesin hüküm giyme veya kısıtlanma halinde düşmesi, bu husustaki kesin mahkeme kararının Genel Kurula bildirilmesiyle gerçekleşir.

(3) Milletvekilliğiyle bağdaşmayan bir görev veya hizmeti sürdüren milletvekilinin milletvekilliğinin düşmesine, yetkili komisyonun bu durumu tespit eden raporu üzerine Genel Kurulca üye tamsayısının salt çoğunluğunun gizli oyuyla karar verilir.

(4)Meclis çalışmalarına özürsüz veya izinsiz olarak bir ay içinde toplam beş birleşim günü katılmayan milletvekilinin milletvekilliğinin düşmesine, durumun Meclis Başkanlık Divanınca tespit edilmesi üzerine, Genel Kurulca üye tamsayısının salt çoğunluğunun gizli oyuyla karar verilir.

İptal istemi

Madde 71. (1)Yasama dokunulmazlığının kaldırılmasına veya milletvekilliğinin düşmesine yukarıdaki maddenin birinci, üçüncü veya dördüncü fıkralarına göre karar verilmiş olması hallerinde, Genel Kurul kararının alındığı tarihten başlayarak yedi gün içerisinde ilgili milletvekili veya bir diğer milletvekili, kararın, Anayasaya, kanuna veya İçtüzüğe aykırılığı iddiasıyla iptali için Anayasa Mahkemesine başvurabilir. Anayasa Mahkemesi, iptal istemini on beş gün içerisinde kesin karara bağlar.

Başkanlık Divanı

Madde 72. (1) Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlık Divanı, milletvekilleri arasından seçilen Meclis Başkanı, başkan vekilleri, kâtip üyeler ve idare amirlerinden oluşur. Divanın oluşumunda cinsiyetler arası eşit temsil ilkesi gözetilir.

(2) Başkanlık Divanı, Meclisteki siyasî parti gruplarının milletvekili sayısı oranında katılmalarını sağlayacak şekilde kurulur. Siyasî parti grupları Meclis Başkanlığı için aday gösteremezler.

(3) Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlık Divanı için bir yasama döneminde iki seçim yapılır.

(4) Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkan adayları, Meclis üyeleri içinden, Meclisin toplandığı günden itibaren beş gün içinde, Başkanlık Divanına bildirilir, Başkan seçimi gizli oyla yapılır. İlk iki oylamada üye tamsayısının üçte iki ve üçüncü oylamada üye tamsayısının salt çoğunluğu aranır. Üçüncü oylamada salt çoğunluk sağlanamazsa, bu oylamada en çok oy alan iki aday için dördüncü oylama yapılır; dördüncü oylamada en fazla oy alan üye, Başkan seçilmiş olur. Başkan seçimi, aday gösterme süresinin bitiminden itibaren, beş gün içinde tamamlanır.

(5) Başkan ve oturumu yöneten başkanlık divanı üyelerinintarafsızlığı esastır,oylamalara katılamazlar.

(6) Bu maddede düzenlenmeyen diğer hususlar İçtüzükte gösterilir.

Görüşmelerin açıklığı ve yayınlanması

Madde 77. (1) Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kurulundaki görüşmeler açıktır ve tutanak dergisinde tam olarak yayımlanır.

(2) Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsayısının salt çoğunluğuyla kapalı oturum yapabilir.Bu oturumlardaki görüşmelerin yayımı Meclisin kararına bağlıdır.

(3) Meclisteki açık görüşmelerin canlı ve her türlü araçla yayımı esastır. Türkiye Radyo Televizyon Kurumunun bir kanalı bu iş için tahsis edilir.

İDARE VE KAMU HİZMETLERİ

Yükseköğretim Düzenleme Kurulu

Madde 106.(1) Yükseköğretim DüzenlemeKurulu, bilimsel ve akademik özgürlük, akademik ve kurumsal özerklik, şeffaflık, hesap verebilirlik ve katılımcılık ilkelerini esas alarak; ülkenin yükseköğretim ihtiyaçları konusunda planlama yapar ve görüş bildirir; yükseköğretim kurumları arasında eşgüdümü sağlar; yükseköğretim kurumlarıyla toplumun çeşitli kesimleri arasında işbirliğini teşvik eder ve niteliği artırıcı önlemler alır; üniversite, fakülte, yüksekokul ve enstitülerin kuruluşları ile programların açılması ve kapatılmasına ilişkin ölçütleri üniversitelerin görüşlerini alarak belirler ve yükseköğretimde değerlendirme ile görevli kurumun raporları çerçevesinde kararlar alır; yabancı yükseköğretim kurumlarından alınan diplomaların ve akademik unvanların denkliğini tanır; yeni üniversitelerin kurulması ile yükseköğretime ilişkin düzenlemeler konusunda görüş bildirir; yükseköğretim kurumlarının öğretim elemanı kadroları ve öğrenci kontenjanları ile ilgili temel ölçütleri belirler; yükseköğretim kurumlarının faaliyetlerini değerlendirir ve gerekli tedbirleri alır.

(2) Kurul, yükseköğretim kurumlarının faaliyetlerini ve görevlerini yerine getirmek üzere planlar, düzenler ve denetler.

(3) Kurul, on beş üyeden oluşur. Kurulun dokuz üyesi, yükseköğretim kurumlarının kadrolarında bulunan öğretim elemanları tarafından profesör unvanına sahip öğretim üyeleri arasından seçilir. Öğretim elemanları tarafından yapılacak seçimlerde her öğretim elemanı bir adaya oy verir. Kurulun altı üyesi, Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından üye tamsayısının beşte üçü ile seçilir.

(4) Kurulun teşkilatı, görevleri, yetkileri, çalışma esasları ve üyelerinin seçimine ilişkin diğer hususlar kanunla düzenlenir.

Not: Üyelerin seçim usulü hususu daha sonra tekrar ele alınacaktır. TBMM’nin atama niteliğinde yapacağı seçimlerle ilgili genel bir düzenleme oluşturulması halinde aynı düzenleme burada da geçerli olacaktır.

(MHP) Kurul üyelerinin seçimi konusuyla alakalı üniversiteler maddesindeki notta belirtilen kura yöntemini teklif etmektedir.

Gerekçe notu: “Toplumun çeşitli kesimlerinden” sivil toplumun anlaşılacağı yazılacaktır.

YARGI

Mahkemelerin bağımsızlığı ve tarafsızlığı

Madde 112. (1) Hâkimler, görevlerinde bağımsız ve tarafsızdırlar; Anayasaya, kanuna ve hukuka uygun olarak vicdani kanaatlerine göre hüküm verir. Hâkimler mesleğin etik kurallarına uyarlar.

(2) Hiçbir organ, makam, merci veya kişi, yargı yetkisinin kullanılmasında mahkemelere ve hâkimlere hiçbir şekilde emir ve talimat veremez; genelge gönderemez; tavsiye ve telkinde bulunamaz. Görülmekte olan bir davayı etkilemek amacıyla, münhasıran yargı yetkisinin kullanılması ile ilgili yasama denetimi yollarına başvurulamaz.

(3) Devlet organları, mahkeme kararlarına uymak zorundadır. Bu organlar, mahkeme kararlarını değiştiremez ve bunların yerine getirilmesini geciktiremez.

(4) Mahkemelerin kuruluşu, görev ve yetkileri, işleyişi ve yargılama usulleri kanunla düzenlenir.

Not: BDP, 2. fıkranın ilk cümlesinin yeterli olduğunu ve son cümlenin gereksiz olduğunu düşünmektedir.)

Gerekçe notu: 1)Hukuk kavramı, uluslararası hukukun genel ilkelerini de kapsar.

2) 1. fıkradaki “tarafsız” kelimesi hâkimlerin objektif ve sübjektif tarafsızlığını birlikte anlatır. Subjektif tarafsızlık gerekçede genişçe açıklanacaktır.

Hâkimlik mesleği ve teminatı

Madde 114.(1)Hâkimler azlolunamaz, kendileri istemedikçe altmış yedi yaşını bitirmeden emekli edilemez; bir mahkemenin veya kadronun kaldırılması sebebiyle de olsa, aylık, ödenek ve diğer özlük haklarından mahrum bırakılamaz.Meslekten çıkarılmayı gerektiren bir suçtan dolayı hüküm giymiş olanlar veya sağlık bakımından görevini yerine getiremeyeceği kesin olarak anlaşılanlar hakkında kanundaki istisnalar saklıdır.

(2) Hâkimler kanunda açıkça belirtilen haller dışında resmi ve özel hiçbir görev alamazlar.

(3) Hâkimlerin nitelikleri, mesleğe kabul şartları, atanmaları, özlük hakları, görevlerinin ve görev yerlerinin geçici veya sürekli olarak değiştirilmesi, haklarında disiplin kovuşturması açılması ve disiplin cezası verilmesi, görevleriyle ilgili veya görevleri sırasında işledikleri suçlarından dolayı soruşturma yapılması ve yargılanmalarına karar verilmesi, meslekten çıkarmayı gerektiren suçluluk halleri ve meslek içi eğitimleri ile diğer özlük işleri yargı bağımsızlığı ve hâkimlik teminatı esaslarına uygun olarak kanunla düzenlenir.

(4) Hâkimler adli ve idari yargı hâkimleri olarak görev yapar.

Savcılık mesleği ve teminatı

Madde 115.(1)Savcılar, adli görevlerinde hâkimlik teminatına tabidir.

(2) Savcılar idari görevleri bakımından Adalet Bakanlığı’na bağlıdır.

Gözden Geçirme Notu: a) Savcıların yargılama faaliyeti dışındaki işlevlerinin çerçevesi ile

b) Savcılık kurumunun mukayeseli hukuk da gözetilerek tanımlanma gerekliliğini (İspanya örneği) Komisyon daha sonra görüşecektir.

Adli kolluk (Yeniden gözden geçirilecektir)

Madde 116. (1) Adli makamların yargı bağımsızlığı ilkesine uygun olarak kovuşturma ve soruşturma görevlerini yerine getirmelerini, sanık ve kanıtlara gecikmeden ve güvenilir biçimde ulaşmalarını sağlamak amacıyla il ve ilçelerde cumhuriyet savcılarına bağlı olarak görev yapmak üzere adli kolluk kurulur. Adli kolluğun kuruluşu, çalışması ve idari kolluk gücüyle görev ilişkisi yasayla düzenlenir.

Adalet hizmetlerinin denetimi

Madde 119.(1)Adalet hizmetlerinin denetimi Adalet Bakanlığı tarafından yapılır. Buna ilişkin usul ve esaslar kanunla düzenlenir.

Uyuşmazlık Mahkemesi

Madde 120. (1) Uyuşmazlık Mahkemesi adlî ve idarî yargı mercileri arasındaki görev ve hüküm uyuşmazlıklarını kesin olarak çözmeye yetkilidir.

(2) Uyuşmazlık Mahkemesinin kuruluşu, üyelerinin nitelikleri ve seçimleri ile işleyişi kanunla düzenlenir. Mahkeme, kendi üyeleri arasından bir kişiyi iki yıllığına salt çoğunlukla başkan seçer.

Üyelerin görev süresi ve üyeliğin sona ermesi

Madde 121. (1) Anayasa Mahkemesi üyeleri bir defaya mahsus olmak üzere ve dokuz yıl için seçilirler. Altmışyedi yaşını dolduran üyeler emekliye ayrılırlar.

(2) Anayasa Mahkemesi üyeliği, bir üyenin hâkimlik mesleğinden çıkarılmayı gerektiren bir suçtan dolayı hüküm giymesi halinde kendiliğinden; görevini sağlık bakımından yerine getiremeyeceğinin kesin olarak anlaşılması halinde ise, Anayasa Mahkemesi üye tamsayısının üçte iki çoğunluğunun kararı ile sona erer.

Anayasa Mahkemesi kararları

Madde 126.(1) Anayasa Mahkemesinin kararları kesindir. Bu kararlar, gerekçesi yazılmadan hiçbir surette açıklanamaz. Mahkemenin kararları derhal Resmî Gazetede yayınlanır.

(2) Anayasa Mahkemesi,iptal davasına konu olan hükmünuygulanması halinde telafisi imkânsız bir zararın ortaya çıkmasıve Anayasa aykırılığı konusunda güçlü bir kanaatin bulunması durumunda talep üzerine yürürlüğün durdurulması kararını üyelerin beşte üç çoğunluğu ile verilebilir.

(3) Anayasa Mahkemesinin iptal ettiği hükümler gerekçeli kararın Resmî Gazetede yayınlandığı tarihte yürürlükten kalkar. Anayasa Mahkemesi iptal hükmünün yürürlüğe gireceği tarihi, gerekli durumlarda ayrıca kararlaştırabilir. Bu tarih, kararın Resmî Gazetede yayınlandığı günden başlayarak bir yılı geçemez.

(4) Anayasa Mahkemesi, verdiği kararlarla, kanun koyucu gibi hareketle, yeni bir uygulamaya yol açacak biçimde hüküm tesis edemez.

(5) İptal kararları geriye yürümez.

(6) İptal kararının yürürlüğe girişinin ertelendiği durumlarda, Türkiye Büyük Millet Meclisi, iptal kararının ortaya çıkardığı hukuki boşluğu dolduracak kanun tasarı veya teklifini öncelikle görüşüp kanunlaştırır.

(7)Anayasa Mahkemesi kararları, yasama, yürütme ve yargı organlarını, idare makamlarını, gerçek ve tüzelkişileri bağlar.

Anayasa şikâyeti

Madde 127.(1) Herkesanayasada düzenlenen kişi hakları, siyasal haklar ve devlete olumlu edim yüklemeyen sosyal hak ve özgürlüklerinin kamu gücü tarafından ihlal edildiği iddiasıyla Anayasa Mahkemesine anayasa şikâyetinde bulunabilir. Başvuruda bulunabilmek için güncel ve kişisel bir hakkın ihlal edilmiş olması veolağan kanun yollarının tüketilmiş olması şarttır. Anayasa şikâyeti, olağan kanun yollarının tüketildiği tarihten itibaren otuz gün içinde yapılır.Anayasa şikâyetinde, kanun yolunda gözetilmesi gereken hususlarda inceleme yapılamaz. Kamu başdenetçisinin anayasa şikâyeti başvurusuile anayasa şikâyetine ilişkin diğer usul ve esaslar kanunla düzenlenir.

(2) Seçme ve seçilme hakkına ilişkin anayasa şikâyeti başvuruları üç gün içinde yapılır. Bu başvurular hakkın kaybını önleyecek ve seçim hukukunun gerektirdiği ivedilikle sonuçlandırılır.

BAŞLANGIÇ, GENEL HÜKÜMLER VE TEMEL İLKELER

Devletin şekli

Madde 152. (1) Türkiye Devleti bir Cumhuriyettir.

Anayasanın bağlayıcılığı ve üstünlüğü

Madde 161.(1) Anayasa hükümleri, yasama, yürütme ve yargı organlarını, idare makamlarını ve diğer kuruluş ve kişileri bağlar.

(2) Kanunlar Anayasaya aykırı olamaz.