Van’ın tarihi mirası 40 değirmenler yok oluyor

VAN - Van’ın Gürpınar ilçesine bağlı Değirmendüzü Mahallesi’nde sıralı bir şekilde bulunan ve Kürtçe ‘Çıl Aş’, Türkçe ‘Kırk değirmen’ olarak bilinen, 2 bin 700 yıl öncesinde inşa edilen değirmenler yok olmayla karşı karşıya. Dünya tarihinde yan yana sıralı şekilde inşa edilmesiyle tek örnek olarak bilinen 40 su değirmeni bakımsızlık ve ilgisizlikten dolayı şu an metruk yerler olarak varlığını sürdürüyor.

'SADECE BİR DEĞİRMEN KALDI'

Geçmişte aktif bir şekilde tarım yapılan Havasor Ovası’nda 40 su değirmeninden günümüze sadece 13 tanesi gelebilmişken bunlardan yalnızca bir tanesi restore edilerek aktif hale getirilmiş durumda. Değirmenlerin 15’i 2010 yılına kadar faal iken şimdi ise sadece bir değirmen çalışıyor.

Urartular döneminde inşa edilen Şamran Kanalı ile birlikte yapıldığı belirtilen değirmenlerdeki suyun, 1986 yılında kentin içme suyu ihtiyacı için Van’a bağlanmasıyla birlikte değirmenler faaliyetlerine birer birer son vermek zorunda kaldı. Değirmenlerin işlevsiz hale gelmesindeki bir diğer neden de fırın ekmeği üretimi artınca köy halkının giderek hazır ekmeğe yönelmesi de oldu. Bölgedeki köy boşaltmalardan sonra evlerini bırakmak zorunda kalan insanların değirmenlerle ilgilenmeyi sürdürememesi, değirmenlerin bugünkü halini alma sebeplerinden biri olarak görülüyor.

‘DEĞİRMEN SIRASI İÇİN GÜNLERCE SIRA OLURDU'

87 yaşındaki Değirmenci Mustafa Yılmaz, kendisinin çalıştığı dönemde 24 değirmenin aktif şekilde çalıştığını belirtti. 

Bir dönem İran sınırından, Erciş, Başkale, Gevaş gibi birçok yerden insanların buğdaylarını kervanlarla getirip günlerce burada öğüttükten sonra köylerine geri döndüğünü hatırlatan Yılmaz, "Bu köyün kurulmasının nedeni de buradaki değirmenlerin varlığından kaynaklıdır. Değirmen sularının kesilmesinden kaynaklı bizler perişan olduk. Öyle ki şu an su pınarı olan Gürpınar’da içme suyu bulamıyoruz bazen. Eskiden burası büyük bir panayır alanı gibiydi. Her yerden insanlar hasadını getirip burada öğütüyordu evine hâsılatını götürüyordu. Günlerce değirmen sırası için kuyruklar oluşuyordu. Değirmenlerin suyunu içme suyu olarak şehirlere verdiler. Suyun büyük bir kısmı da hala boş bir şekilde dereye akıtılıyor. Mevcut haliyle arta kalan su, şu an için tüm değirmenlere yetecek kadar değil” diyerek mevcut durumu açıklıyor.

'DEĞİRMENLER KAPANINCA İŞSİZ KALDIK'

Kendi değirmenlerinde çalışan ve değirmenlerin işlevini yitirmesinin ardından işsiz kalan Mehmet Baran Tanış (40), 13 yaşından itibaren değirmenlerde çalıştığını söyledi.

Değirmenlerinin işlevsiz kalması sonrasında işsiz kaldığını dile getiren Tanış, “Değirmenler kapatıldıktan sonra yüzlerce kişi işsiz kaldı. Öncesinde kendi değirmenimde çalışıyordum ama maalesef şu an evime ekmek götüremiyorum. Yetkililere çağrıda bulunuyorum. Bu değirmenleri eski haline getirin ve ekmek teknelerimize tekrardan kavuşalım. Mevcut haliyle izbe yerler olan bu değirmenlerin durumu görüntü olarak çok kötü ve bazı art niyetli olabilecek kişilerin barınağı haline gelerek tehlike arz edebiliyor. Bu duruma bir son vererek tarihe ve kültüre sahip çıkılmasını istiyoruz" dedi.

YETKİLİLER: MÜLK SAHİPLERİ TEK BİR TAŞ KALDIRAMAZ

Konuyu ilişkin görüştüğümüz Van Kültür Varlıkları Koruma Kurulu yetkilileri, söz konusu değirmenlerin resmi envanterde yer aldığını söyledi.

2010 yılında 13 tanesinin tescillenerek koruma altına alındığını belirten yetkililer, mevcut durumda kurul olarak restorasyon yapma yetkililerinin olmadığını aktardı. Söz konusu değirmenlerin restore edilerek tekrardan işlev kazandırılması için, değirmen sahiplerinin Kültür ve Turizm Bakanlığı bünyesindeki RÖLÖVE veya Anıtlar Müdürlüğü üzerinden proje geliştirerek uygulama müdürlüğüne başvurması gerektiğinin bilgisini veren yetkililer, mülk sahiplerinin mevcut durumda söz konusu alanda tek bir taşı yerinden oynatamayacaklarını ifade etti. (DUVAR)