Barbara Cassin, doğup büyüdüğü yer olmamasına rağmen Korsika’ya her dönüşünde, bastıramadığı nostalji deneyiminden bahseder: “Güçlü bir duygu, Atalarım bu adadan olmadığından, burada doğmadığımdan ve ne çocukluğumu ne de gençliğimi burada geçirdiğimden garip de bir duygu. Korsikalı değilim, Paris’te doğdum, orada yaşayıp çalışıyorum…” (1) William Saroyan'ın hayatını ve Türkiye’ye yaptığı yolculuğu anlatan, Lusin Dink tarafından yönetilen, “Saroyanland” (Saroyan Ülkesi) belgeseli, Cassin’in bu deneyimini anımsattı. Saroyan da Türkiye’de doğmamıştı, ailesi hayatta kalmak için göç etmek zorunda kaldığından Amerikalıydı ama Cassin’in tersine onun Ataları buradandı, bu yolculuk o nedenle kökenlere de yolculuktu. O da ne çocukluğunu ne gençliğini Türkiye’de ailesinin eskiden yaşadığı Bitlis’te geçirmişti; peki, o da “eve dönme” nostaljisi mi hissetmişti yoksa başka duygular mı?

Saroyan’ın bir gölgeyle temsil edildiği bu filmi izlerken, araba yavaş yavaş yolları aştığında, dağları, tepeleri, dere kenarlarını uğrak noktası yaptığında, izleyenin kafasında belli sorular oluşuyor hâliyle. Yazarın 1964'te Türkiye’ye ilk kez yaptığı bu yolculukta ne hissetmiş olabileceğini düşünüyorsunuz, ev neresi, ülke neresi bir insan ki -Saroyan metinlerinde hep hissettiğimiz o sürgünlük hissinin de etkisiyle- söylersek, bir sürgün çocukluğu boyunca aile eşrafından dinlediği memleketine döndüğünde hangi duygu belirgin olur? “Oraya gidecektim, orada yaşayacaktım, oraya yerleşecektim ve orada ölecektim. Kemiklerim orada ölmüş Saroyanların kemiklerinin yanına konacaktı ve kim bilir sonsuza dek orada kalacaktı. Kemiklerimiz orada biz oradayız atalarımızın belleğinin yettiği yere kadar.” Derrida yabancıların ve sürgünlerin konumlarından bahsederken iki ortak nostaljileri olduğundan bahseder: Ölüm ve Dil. (2) “Ölüm” bir sürgün için önemlidir çünkü mezarlığı yanımızda taşıyamayız, sürgün ülke denen yerden çıktığında, geride Saroyan’ın söylediği gibi Atalarına ait “kemiklerini” bırakır. Mezarlıklar kişilerin kökenlerini anımsadıkları, bir toprağa ait hissettikleri yerdir aynı zamanda çünkü ölüyü ziyaret hakkı kişiye orada yaşıyor olduğunu, bir ağaç gibi köklerini orada saldığını hatırlatır. Bu nedenle sürgünde olan, çıkılan yere, o ülkeye dönmek ister bu onun nostaljisine kapıldığı şeydir, Saroyan’ın şu cümlelerinde bahsettiği bu nedenle önemlidir: “Kemiklerim orada ölmüş Saroyanların kemiklerinin yanına konacaktı…” Kemiklere kavuşmak, kökene ait hissettiğin yere kavuşmak, ülkede olmak belki ömür boyu hiç hissedemediğin o aidiyet duygusuna erişmek, senin kemiklerinin de o toprağa karışmasının arzusunu duymak, bana kalırsa Saroyan’ın bu cümlelerde bahsettiği de bu. Bu bağlamda Derrida’nın bahsettiği diğer meseleye yani dile gelirsek, mezarın aksine dil devamlı yanımızda taşıyabildiğimiz, hayatımızın her parçasında varlığını sürdüren bir şeydir bu nedenle doğumdan ölüme bizimle birlikte olandır bundan dolayı yabancı, göçmen ve sürgün konumundakiler için vatan anlamını taşır. Ama Saroyan için durum bundan daha karmaşıktır çünkü o kendi dilini değil İngilizceyi yanında taşımaktadır. “Ben İngilizce yazıyorum babam olsa kendi dilinde yazardı” der bu nedenle. Bu anlamda Saroyan vatan olarak tahayyül edilen o dilden de yoksundur. Onun dil ile ilişkisini anlattığı, belgeselde de yer verilen ve çocukluk tanıklıklarından çıktığını anladığımız, "Zavallı Bağrı Yanık Arap" (3) öyküsüne bu açıdan bakabiliriz, Aram’ın dayısı Hosrov’un kahvehanede tanıştıkları tahmin edilen Arap Halil ile ilişkisinin anlatıldığı bir öyküdür bu. Öyküde Halil ve Hosrov bir araya geldiklerinde konuşmazlar, kurdukları ilişkinin dayandığı ortak nokta "zavallı ve bağrı yanık yetimler" olmaktır. Bu dilsiz bir ilişkidir, dayı ve Arap her gün bir araya gelirler sessizce otururlar, Arap arada bağırır “zavallı bağrı yanık yetimler” oysa Hosrov hiçbir şey söylememiştir, yani bu bir cevap, söylenilen bir şeye karşılık değildir. Konuşamayan, söylemeyen, kekemeleşmiş bir dilin arada sessizliğin nedenini haykırışıdır, görülenden, tanık olunandan dilden geriye kalmış tek şey sessizliği bozan bir cümledir. Sürgünün dil ve nostalji ile ilişkisinden bahsederken Cassin’in değindiği, Arendt’in deneyimi de önemlidir, O Almanya’dan değil, Almancadan sürgün edildiğini düşünür, Hitler öncesi Avrupa’sına dair nostalji duyduğu tek şeyin dil olduğunu söyler çünkü ona göre, “anadilimizi yani doğal tepkilerimizi, duygularımızın kendiliğinden gelen jestini ve ifadenin basitliğini kaybetmek”tir anadilini kaybetmek. Saroyan için de benzer bir durum söz konusudur o da kendi dilinin imkânını kaybetmiştir ama Arendt bir yanıyla ondan daha şanslıdır: “Otuz sene önce Almanya’yı terk etmek zorunda kaldığımı biliyorsunuz; anadil bir kişinin eski vatandan getirebileceği tek şeydir ve ben hâlâ bu yeri doldurulamaz şeyi bütün ve canlı tutmaya gayret ediyorum” der. Saroyan eski ülkeden dilini getirememiştir, direkt olarak başka bir dile doğmuştur, Ermenice onun aile çevresinden duyduğu kadar zihninde bir yere sahiptir, bu nedenle o anadilinden de sürgündür ve bir insanın varoluş çabasında bunun önemli olduğunu söylemeye gerek yok. Bundan dolayı onun için dil, belgeselde anneannesinin aktardığı şu cümlenin ifadesidir belki de: “ ‘Bizim dilimiz’ diye bağırırdı, ‘acının dilidir, ölümü tattık hep; dilimizde nefretin ve öfkenin yükü var.”

Saroyan’a dair belgeselde dikkatimi çeken bir husus da tüm bu acılı geçmişin, yersizliğin ve sürgünlüğün yüküne rağmen Ermeni kimliğine ve mağdurluğa yapışıp kalmaması ki hınçla yaklaşarak böyle bir şeye sığınmasını da yadırgamazdım kendi adıma. Belgeselin şu cümlelerine bu bağlamda bakabiliriz: “Acı çekmek matah bir şey değil, yalnızca Ermenilere has bir durumda değil. Tüm insanlıkla ilgili. Her ne kadar bizler tarih boyu yaşadığımız topraklarda korkunç acı değişimlerin bedelini ödemek zorunda kaldıysak da; birçok halktan daha çok acı çekmiş olabiliriz ama en çok acı çeken biziz diyemeyiz.” Saroyan Ermeni kimliğini dışlamıyor, varoluşunun bir parçası olduğunu da belgeselde vurguluyor ama kimliğe yapışıp kalabilecek, sadece kimliğiyle görülür olabileceği bir kurban kimliğine kendisini sabitlemiyor. Bu açıdan düşünüldüğünde sürgün, Ermeni Saroyan, Gürbilek’in Said bağlamında ele aldığı “Entelektüel Sürgün” bahsini hatırlatıyor, bu anlamda sürgün; “ hayatının sadece mutsuzluk ya da hınç gibi olumsuz duygular değil, başkalarının gerçekliğini görmemizi engelleyen kesinlikleri aşmamızı sağlayabilecek keskin bir bakış açısı da üretebileceğini söylüyordur.” (4) Saroyan ailesinin zorla köklerinden koparılmasıyla ülke imkânını kaybetmiştir, bahsettiğimiz gibi dilinden de sürgün edilmiştir bir bakıma ama o, bu neredeyse doğuştan verili diyebileceğimiz sürgün kimliğini başka olanla karşılaşma, kendi kişisel alanının dışında dünyayı yorumlama, onu bir ülke gibi tahayyül etme ve İngilizceyi “minör” bir imkân olarak yazıda kullanma olarak işlevselleştirmeyi başarmıştır. “Benim kazandığım en büyük ödül din, dil, ırk farkı gözetmeksizin kalplerini fethettiğim halklardır, bu bana yeter” diyor belgeselde ve bu cümleler bana kalırsa Gürbilek’in Said bağlamında bahsettiği dünyayı başka şekilde tahayyül edebilme imkânı olarak “entelektüel sürgünlük” bahsine de yerleşiyor.

“Benim işim yaşamaktır, yazmak yaşamak demektir ve öyle bir an gelir ki yazmak ve yaşamak, sanat ve gerçeklik birbirine çok yaklaşır. Ve ben de hayatımda bu ikisi birbirine yakın dursun istiyorum” diyor Saroyan. Onun metinlerinden biliriz ki onun yaşamı geçmişin hayaletleriyle doludur, Ermeni halkının soykırımdan kalan acılı belleği onun hayatında, ninesinin, babasının, annesinin anılarıyla hayalet gibi dolaşır durur ki belgeselde ninesi için kurduğu şu cümle bunun göstergesi olur: “Ne zaman bizim eve girse eski memlekete dair bir şeylerin aramızda dolaşmaya başladığını hissederim.” Onun belleği eski memleket hikâyeleriyle doludur, geride yoksul, aç ve evsiz bırakılmışlarla yok edilmiş akrabaların anılarıyla… Bu nedenle yaşamak, yazmak, gerçeklik onun metinlerine temas edenlerin bileceği gibi, yakın durduğu yerdir ve o bu durumu yazıyı, yaşamı iç içe geçirerek bir sanat hâline getirebilmiştir.

Saroyan, belgesel boyunca takip ettiğimiz yolculuğunda, o uzak ülkeye Bitlis’e ulaştığında şu cümleyi kuruyor: “Harika harika! Hayatımın en anlamlı günü…” Yazar, hayatının en anlamlı gününe ulaşmıştır, hafıza ona göre biraz da hayallerle oluşan bir şeydir ve yıllardır kurduğu hayal gerçekleşmiştir. Ama izleyenin bakışı ve heyecanı şu cümleyle kesiliyor, “kalabalıkta tek bir Ermeni bile yok!” Saroyan babasından devraldığı bir sorumlulukla hareket ediyor ve o aile yaşamında devamlı duyduğu “eski ülke”yi buluyor ama gerçekten eve, ülkeye ulaşıyor mu? Cassin, “Öyleyse insan ne zaman evindedir? Yakınları, dili ve dilleriyle birlikte kabul edildiği zaman” der, Saroyan evinde hissetmiş midir? Saroyan’ın ülkesi neresidir? Bana kalırsa bu soru yaşadığımız coğrafyanın koşullarında cevabı aranması gereken bir şey olarak askıda kalıyor çünkü ben bir yurt ve ülke imkânı içerisinden konuşuyorum, Saroyan için ise bu onun elinden alınmış bir olasılık, onun yerine konuşamam sadece anlamaya, ne hissetmiş olabileceğine yakınlaşmaya çalışabilirim değil mi?

Saroyan’ın ülkeye dair sorularından bir bölümle bitirelim:

“İnsanın ülkesi neresidir peki?

Belli bir yerdeki toprak parçası mı?

Oradaki ırmaklar mı?

Ayın doğuşu mu?

Güneş mi?

İnsanın ülkesi ağaçlar mı, bağlar, çimenler, kuşlar, kayalar, tepeler ve vadiler mi?”

Dipnotlar 

1. Cassin, B., (2018), “Nostalji ‘İnsan Ne Zaman Evindedir’”, s. 12- 73-74- 97, (Çev. Seçil Kıvrak), İstanbul: Kolektif Kitap.
2. Derrida, J., Dufourmantelle, A., (2020), “Davet, Konukseverlik Üstüne”, (Çev. Aslı Sümer), İstanbul: Metis Yayınları.
3. Saroyan, W., (2017), “Aram Derler Adıma”, (Çev. İrma Dolanoğlu Çimen, Ohannes Kılıçdağı), İstanbul: Aras Yayıncılık.
4. Gürbilek, N., (2020), “İkinci Hayat”, s. 42, İstanbul: Metis Yayıncılık.