Paranın bozduğu maymunlar

İnsanın ekonomik davranışını daha iyi kavramanın bir yolu da diğer primatların ekonomik davranışlarını incelemek. Elbette bunun için önce incelenebilecek ekonomik davranış olması gerek. Yale Üniversitesi’nden bilim insanları Kapuçin maymunları ile bunun da çözümünü bulmuşlar. Kafeslerine yerleştirilen jetonları araştırmacılara getirdiklerinde karşılık olarak bir yiyecek alabildiklerini keşfetmeleri ile maymunlar artık değişim değeri denen kavramıyla tanışmış oldular. Sonrasında da insana özgü olduğunu düşünebileceğimiz pek çok davranışın en azından öncülleri gözlenmiş.

Maymunların jetonların değişim değerini kavramaları ayları bulmuş. Sonrasında bir salkım üzüm ile iki salkım üzüm alabilecek jeton arasında tercihte bulunmaları gerektiğinde jetonu seçmeye başlamışlar. Ardından çalışmacılar piyasa değerlerini oluşturmaya başlamışlar. Mesela 1 adet jeton 1 üzüm tanesi ya da 1 jöle etmekte. Piyasaların bu haliyle tüketici talebi belirli bir denge halindeyken çalışmacılar jöleyi dampinge sokup 1 jetona iki jöle alınır hale getirince tüketici talebi bu fiyatlandırma politikasına tepki vermiş.

Ortama para girince asayişi sağlamak da kolay olmamış. Satın alma deneyleri maymunların grup halinde yaşamlarını sürdürdükleri kafesin komşusu olan daha küçük bir bölmede gerçekleştirilmiş ve jetonlar da burada tutuluyormuş. Bir çalışma sırasında maymunlardan biri bölmedeki tüm jetonları alarak ana kafese geri kaçmayı başarmış. Kapuçin tarihinin ilk banka soygunu olabilecek bu olay sonrasında çalışmacılar çeşitli yiyecekleri rüşvet olarak vererek jetonları geri almakta bir hayli zorlanmışlar.

Asayiş neyse de olaya ahlak masası da dahil olmuş. Bir maymunun diğeri ile jeton karşılığında seks yapmayı kabul ettiği gözlenmiş. Daha önce primatların doğal ortamlarında yiyecek hediyeleri karşılığında seks yaptıkları gözlenmiş olmasına karşın kullanım değeri olmayıp değişim değeri olan bir materyal karşılığı seks de böylece ilk kez gözlenmiş.

Yazı tura atarak eklenen kumar paradigmasında kapuçinlerin insanlara benzer bir kayıptan kaçınma eğilimi gösterdikleri saptanmış. Kahneman’ın insanda kayıptan kaçınma fenomenini göstererek Nobel Ekonomi Ödülü kazanan bir psikolog olduğunu hatırlatalım.

Adalet kapuçinlerde de mülkün temeli olmuş. Jeton karşılığı bir dilim salatalık alan ve bu takastan gayet memnun olan kapuçinler yan kafesteki komşusunun jeton karşılığı bir üzüm aldıklarını görünce davranışları değişmiş. Komşularını gördükten sonra kendilerine jeton karşılığı yine salatalık dilimi verilince bazı maymunlar jetonları çalışmacılara getirmekten vazgeçmiş, bazıları ise kendisine verilen salatalık dilimini çalışmacıya fırlatarak protesto ettikleri görülmüş. Grev ya da boykot davranışının öncülleri de paranın ve eşitsizliğin ardından maymunların hayatına girivermiş.

Emek, meta, artı değer kavramlarının iyice yerleşmesi ve kuşakların bu şekilde geçmesi ile maymunlar feodaliteyi icat edebilirler miydi, bilemiyorum. Şimdilik kendi hallerinde kendi taş devirlerini yaşıyorlar.

Bana maymunları hayal etmek hayatımızı saran gerçekliğe dair düşünmeye göre daha rahatlatıcı geliyor bazen. Umarım sizin için de öyle olmuştur.

Kaynaklar:

Brosnan, S. F. (2011). A hypothesis of the co-evolution of cooperation and responses to inequity. Frontiers in neuroscience, 5, 43.

Catapano, R., Buttrick, N., Widness, J., Goldstein, R., & Santos, L. R. (2014). Capuchin monkeys do not show human-like pricing effects. Frontiers in psychology, 5.

Chen, M. K., Lakshminarayanan, V., & Santos, L. R. (2006). How Basic are Behavioral Biases? Evidence from Capuchin Monkey Trading Behavior Forthcoming: Journal of Political Economy.

Westergaard, G. (1995). The Stone-Tool Technology of Capuchin Monkeys: Possible Implications for the Evolution of Symbolic Communication in Hominids. World Archaeology, 27(1), 1-9.