Halep: Vurulmuş tarih (2)

Halep’te ilk gittiğimiz Meridyen Otel’de hükümetin Halep’te toplanması nedeniyle yer yoktu. Otel müdürü, bir iyilik yapıp bize Riga Otel’i ayarladı. Kentin en iyi otellerinden biri. Eski Halep sınırındaki otel, uzun süre çatışmalar nedeniyle işletilemedi. Otele vardığımızda Rus kontrolü ile karşılaştık. Hemen içeri alınmadık. Otel görevlilerine haber verildi. Kimsiniz, nereden geldiniz, neden geldiniz? Küçük bir alarm durumu. Otel Rus askerlerine tahsis edilmiş. Haliyle misafir beklenmiyor. Otel müdürü, Meridyen Otel’in müdürünü aradı. Güvenlik birimlerine haber verildi. Belgelerimiz kontrol edildi. Epeyce teyitleşmeden sonra oda verildi. Su, elektrik, ısıtma, kahvaltı, çay-kahve servisi yok. Ama fiyat, bütün bu yoklardan bir cent etkilenmiyor: 110 dolar.

Askerlerin şüpheli bakışları geçmedi. Türkçe konuşmamızı duyan bir asker gelip “Türk müsünüz” diye sordu. Dağıstanlı bir Azeri imiş. Yanındaki asker de Çeçen çıktı. Böylece Halep’te polis vazifesi için gönderilen askerlerin Çeçenya’dan geldiğini anladık. Hepsi Çeçen lider Ramzan Kadirov’un adamları. Toplam 250 asker. Çoğunluğu Çeçen. Kimi Vedenolu, kimi Argunlu, kimi Groznili. Kafkasya ile bağlarım onlarla muhabbet etmemi kolaylaştırdı. Biri yanıma gelip 1993’te Abhaz-Gürcü savaşında çekilmiş bir video gösterdi. “Demek Şamil Basayev’in askeriydin” dedim, kafasını sallayıp onayladı. Ardından sus işareti yaptı! 1992-1993’te Basayev, Rusya’nın göz yummasıyla Kafkasya’dan gönüllüleri toplayıp Abhazya’da savaşa katılmıştı. Basayev daha sonra Çeçenya bağımsızlık savaşında öncü liderlerden biri oldu, Ruslarla savaştı. İkinci Çeçen-Rus savaşında Basayev’in adamları bölündü: Bir kısmı Kadirov’un askeri oldu. Direnişe devam edenler ise Kafkasya Emirliği’ni kurdu. Bu iki yapı birbirine azılı düşman haline geldi. Kafkasya Emirliği’nden bazıları, Suriye’de Nusra Cephesi ve İslam Devleti’ne (İD) katıldı. Şimdi Basayev’in eski adamları, eski yoldaşlarının karşısında, Suriye’nin yanında. Askerlerle aynı oteli paylaşmak iyi bir fikir değil. O yüzden ertesi gün ilk iş oteli değiştirmekti.

ESKİ ŞEHİR: SANKİ MOĞOLLAR GEÇMİŞ

Halep’te görmek için sabırsızlandığım ama daha gitmeden kahrını yaşadığım eski Halep’te geziye Emevi Camii’nden başlamak istedim. 2015’te bölünmüş yoldan camiyi görüntülemiştim. Caminin heybetinden geriye ne kaldı derseniz, cevap: ‘El Harabe’.

Görevli asker “Birazdan başbakan gelecek, çekim yapmanız zor olur, önce kaleyi gezin” dedi. Dediğini yaptık. İçinde konaklama yerleri, müze, taht odası, amfitiyatro, iki cami ve hamamların bulunduğu Halep Kale'si 5 yıldır mevzi savaşının tam ortasındaydı. Etrafındaki mahalleler Nusra ve müttefiklerinin eline geçmesine rağmen kısa bir süre hariç ordu kaleyi bırakmadı. Kaleye helikopterlerle malzeme indiriliyordu. Birçok yerinde hasar oluştu.

İdlib'te cihatçılar savaşı - gelişmeler

Kaleye nazır tarihi eserlerin önemli bir kısmı barbarlığın gadrine uğradı. Sanki 1260’da Halep’te taş üstünde taş bırakmayan Moğol Hanı Hülagu’nun askerleri yeniden kente uğramış ya da 1400’te 20 bin Halepli'nin kafatasından kule yapan Timur geri dönmüş.

Burada yıkım silahlı grupların savaşı tarihi alana taşımasıyla başladı. Ordu ağır silahlarla karşılık verdi. Haliyle bir taraf silahlı grupları, diğer taraf orduyu suçluyor.

Kalenin güneyinde kamu binalarının olduğu bölgeler tünellere yerleştirilen bombalarla yıkıldı. Tünellerden patlatılan binaların başında Carlton Hotel geliyor. Sorumluluğu üstlenen İslami Cephe infilakın görüntülerini yayımlamıştı.

Kaleye nazır gözde lokantalardan Biroya’nın bir cephesi çökmüş. Yanındaki yabancılar şubesinin bulunduğu bina Nusra’ya karargâh olmuş. Nusra’dan geriye cehennem silahı denilen mutfak tüplerinden yapılmış roketler kalmış. Binanın içinden bir tünel kaleye çıkıyor. Görevli asker, biraz ötedeki tünelin 12 Temmuz 2015’te kale duvarının uçurulduğu bombalı saldırıda kullanıldığını anlattı. Fransızlar döneminde Halep Devleti için yapılmış Hükümet Sarayı ve Halep Sanayi Odası da tünellere yerleştirilen bombalarla patlatılmış. Eski gümrük binasının bir cephesi de havaya uçurulmuş.

Yıkılan binalar arasında Husreviye Camii, Han el Vezir, Adalet Binası, El Şabani Okulu, Nahasin Hamamı, Yalbuğa el Nasri Hamamı, Mihmandar Camii, Kemaliye Camii, El Zaviye el Sayadiye, Hotel Dar-Zamaria ve Sarraf Pazarı da var. Özellikle Türklerin merak ettiği Baron Otel’i ayakta. 1911’te Ermeni katliamından kaçan Malatyalı Mazlumyan ailesinin hanlarda kalmaktan bıkıp yaptığı otel, Osmanlı’nın çöküşü ve Suriye devletinin doğuşunda bütün askeri ve diplomasi trafiğine ev sahipliği yapmıştı. Atatürk, Cemal Paşa, Abdülnasır, Charles De Gaulle, Theodore Roosevelt, Pier Paolo Pasolini, Agatha Christie ve Lawrence gibi 20’inci yüzyılda iz bırakan isimleri ağırlayan otelin son varisi Armen Mazlumyan geçen ocakta öldü. O ihtişamlı otel yıkılmasa da artık mazlum!

Konutların olduğu bölgedeki sokakları da ürpere ürpere arşınladım. Buraların da tarihi değeri yüksek. O güzelim evler dize getirilmiş. Mahalle sakinlerinden Ebu Ahmed “Evimi terk etmedim. Param yok, çekip gidemedim. Silahlı gruplar burayı işgal etti. Yıkımın sorumlusu onlardır. Bunları Türkiye destekledi, bizi mahvettiler” dedi. Peki “Ordu ağır silah kullanmadı mı” diye sordum, tek kelimeyle yanıtladı: “Kullandı.”

Muhammed Ebu Zaid ise kimin sorumlu olduğuna dair şunları söyledi:

“Evvela silahlı gruplar. Onlar gelmeseydi bunlar olmazdı… İkincisi çatışma yaşandı… Ordu da silah kullandı… Burada varil bombası kullanılmadı.”

EMEVİ CAMİİ: HAYALDEN HARABEYE

Kale ve civarındaki turu tamamlayıp tekrar Emevi Camii’ne geldim. Şam’daki Emevi Camii gibi Halep’teki de Cumhurbaşkanı Tayyip Erdoğan’ın ‘fetihten sonra’ Cuma namazı kılmayı düşlediği yerdi. Yeni Osmanlıların fetihçi metaforunda başköşeyi alan camideki yıkım palmiye ağaçlarının bulunduğu bahçeden başlıyor. Silahlı grupların camiyi ele geçirdiği sırada 2012’de avlunun kuzeybatı duvarı, 2013’te de minare yıkılmıştı. Avlu ise bir cepte hattını andırıyor. Bazı bölümler yanmış; duvarlar ve tavan simsiyah. Avlunun dışa bakan kısımları bidonlar ve kum torbalarıyla tahkim edilmiş. Şadırvanın çatısı delik deşik; bir tarafı da kum torbalarıyla mevzilenmiş. Caminin doğuya bakan cephesi tam bir cephe görüntüsünde. Siperler yapılmış, karşı tarafa ateş açmak için kum torbalarının arasına borular yerleştirilmiş. Karşı taraf dediğim yine tarihi mekânlar. Caminin içinde de bütün pencereler kum torbaları ve bidonlarla kapatılmış. Minber kurşunlanmış. Duvar diplerinde ateş yakılmış. Birkaç sütün parçalanmış. Duvarlardan delikler açılmış. Caminin içinden güneydoğu tarafından tarihi çarşıya açılan kapı havaya uçurulmuş.

Halep'teki çatışmalarda en ağır hasarlardan birini de Emevi Camii aldı.

Camiden geçilen Medine Çarşısı’nın girişindeki tavanı çökmüş, yan duvarlar yıkılmış. 22 çarşı ve hanı içeren, uzunluğu 13 kilometreyi bulan Medine Çarşısı’nın ışıltılı ve hayat dolu koridorları artık bir kara dehlizden ibaret. Dükkânların içi boş. Hiçbirinde kapı ve çerçeve kalmamış. Bir kısmı zaten 2012’de çatışma sırasında yanmıştı. Bir çarşıda dörtlü roketatar, bir caminin avlusunda cehennem silahını görüntüledim.

Her binanın yasını tutsanız binlerce yıl alır. Araştırmacı Kemal el Cafa’ya “Sizce kadim kentin yıkımından kim sorumlu?” diye sordum, yanıtı şu oldu:

“Ordu eski şehirde varil bombası ya da uçak kullanmadı. İlk başlangıçta silahlı gruplar bölgeyi ele geçirmek için tünellere patlayıcılar yerleştirerek patlattı. Çok ağır tahribat oluştu. Carlton Hotel’i havaya uçurmak için 500 kilo patlayıcı kullanıldı. Bu şekilde 13 büyük saldırı oldu. Bu patlamaların her biri 4.5-5 şiddetinde deprem etkisi yarattı. Sonra ele geçirdikleri yerlerden cehennem silahlarını ordunun kontrolündeki bölgelere fırlattılar. Hedef alınan yerler tarihi mekânlar. Bu bölgede sokak savaşları yaşandı.”

Halep’in hali beni çok sarstı. Doğrusu kahrola kahrola dolaştım; bu korkunç mirasa dair nasıl ve neden soruları anlamsızlaştı.

DOĞU HALEP: ÜRKÜTÜCÜ HAYALET

Türkiye, Rusya ve İran’ın başlattığı yeni süreç çerçevesinde silahlı grupların çekildiği mahalleler de savaşın ağır izlerini taşıyor. Bustan el Kasr, Şaar, Tarık el Bab, Miyesser, Fardos, Zebdiye ve Selahaddin gibi semtleri gezdim. Manzarayı ifade eden tek kelime ‘yıkım’. Bu semtler dünyanın gündemini varil bombaları, enkaz altında kalan çocuklar, cesetler ve haykırışlarla işgal etti. Meselenin insani boyutu hatırlatıldığında yetkililerin yanıtı hazır: “Bu bölgelerden iki milyonu aşkın insanın yaşadığı Batı Halep’e her gün roket atılıyordu. Roketler yüzünden 11 bin insan öldü, 60 bin insan sakat kaldı.”

Bultan el Kasr'da ana yollarda yakılmış kamyon ve otobüslerle bariyer kurulmuş ya da keskin nişancılara karşı perdeleme yapılmış. Demir perdelerden birinde dik şekilde konulmuş üç otobüs kullanılmış. Bir başka bariyer üst üste konulmuş iki otobüsten oluşuyor.

Bu mahallede muhafazakâr damar güçlü. Peçeyle dolaşan çok sayıda kadına rastlamak mümkün. Şaar, Bab el Hadid ve Bab el Neyrap gibi semtler eskiden beri Müslüman Kardeşler'in taban bulduğu yerler. Yönetim bu kalkışmayı yabancı savaşçılar ve dış destekçilerine mal etse de isyanın toplumsal zemini gözardı edilemez. 1982'de Müslüman Kardeşler’in yarım kalmış isyanı, yeni kuşakların katılımıyla tekrarlanırken yabancı savaşçılar katalizör oldu. İsyanın en önemli faktörlerinin başında, kırsaldan göçlerle büyüyen varoşlardaki sefalet geliyor. Buralarda işsizlik ve fakirlik büyük. Körfez'den gelen paralarla muhtaç insanları İslamcı örgütlerin kurduğu emirciklere bağlamak zor olmadı.

Halep harabe kente dönüşmüş.

Bustan el Kasr'da Ummu’l Hatice adlı kadın evini hiç terk etmediklerini, yokluk içinde 5 yıl geçirdiklerini anlatırken insanların abluka altında açlıktan kırıldığına dair iddialarla ilgili şunu söyledi:

"Aç kalan bizdik, silahlılar değil. Silahlı gruplar gelen yardımlara el koyuyor, bunları kendilerine bağlı kişilere dağıtıyor ya da satıyordu. Birçok insan mecbur kaldığı için onlara katıldı."

Bustan el Kasr’da yaşlı bir çift evine davet etti. Karşı bina çökmüş, tavanlar çarşaf gibi sarkmış. Evin kadını “Nasıl yıkıldığını görmedim, biz silahlılar gelir gelmez çıktık. Bugüne kadar Halep Üniversitesi’nin yurdunda kaldık” dedi. Eşi ise “Kapıları sökmüşler. Suntadan kapı yaptım, kırılmış pencereleri mukavvayla kapattım” diye ekledi. “Su, elektrik ve ısıtma yok. Nasıl yaşayacaksınız” dedim, yaşlı kadın yanıtladı: “Evimiz var ya, yeter!”

Şaar’da ise hava bombardımanlarıyla birçok bina yerle bir olmuş. Çatışmadan etkilenmemiş sokak neredeyse yok. Yavaş yavaş enkaz kaldırma çalışmaları başlamış.

Bazıları evlerini görmek için 5 yıl sonra ilk kez mahalleye döndüklerini anlattı. Az sayıda insan evlerini hiç terk etmemiş. Kimileri az hasarlı evlerini yaşanabilir hale getirmenin derdindeydi.

Türkiye’ye karşı büyük bir öfkeyle karşılaştım. Türk olduğumuzu söyleyince bakışlar keskinleşiyor. “Türkiye bize bu kötülüğü neden yaptı” sorusu en çok karşılaştığım soru.

Doğu Halep’ten çıkartılan ailelerin yerleştirildiği Cibrin sanayi sitesini de gezdik. Ruslar yiyecek dağıtıyordu.

Bir kadın eşinin bölgeden çıkarken askerler tarafından alınıp götürüldüğünü anlattı. Kampta erkekler de var ancak, fazla genç yok. Kimse silahlı grupların gölgesinde yaşadıkları günleri anlatmak istemiyor. Yakınları içeride ya da örgütte olanlar var. Bu suskunluğun nedeni bu olmalı. Bazıları insanların çaresizlikten aylık 50-100 dolar karşılığında silahlı gruplara katıldığını kaydetti. Orta yaşlarında iki adam, Şeyh Neccar’da deri fabrikasında çalıştıklarını, örgütlerin fabrikaları yağmalayıp Türkiye sınırına taşıdığını ve insanları canlı kalkan olarak kullanıldığını anlattı. Bir başkası, abluka sürerken aç-susuz yaşadıklarını ama silahlı gruplarla birlikte hareket edenlerin fazla sıkıntı çekmediğini savundu. Bir kadın da bu örgütlerin gönderilen yardımlara el koyduğunu ve sadece kendilerini destekleyen ailelere dağıttıklarını belirtti. Bir iki kişi silahlı grupların abluka altındaki bölgeden çıkmalarına izin vermediğini, kaçmaya çalışanlara da ateş açtıklarını ifade etti.

Bu yazı ilk olarak Al-Monitor'da yayınlanmıştır.