Yalan haberlerin sorumlusu kim?

Rusya'nın ABD başkanlık seçimini manipüle ettiğine dair tartışmada, sıkça Rusya tarafından üretilen yalan haberlere dikkat çekiliyor ve bu haberlerin sosyal medya ve internetteki bazı web siteleri üzerinden yayınlanması seçimleri manipüle etmenin en etkili yollarından birisi olarak işaret ediliyor.

Sosyal medyanın yaygınlaşması ve pek çok ülkede insanların temel haber kaynağı haline gelmesi yeni dönemde “yalan haber” sorununun ortaya çıkışı ile eş zamanlı oldu. Bu da sosyal medyanın ve internetin bu soruna dair günah keçisi ilan edilmesini beraberinde getirdi. Yalan haber elbette ki oldukça eski bir tartışma. Yalan haberin gerçek dünyayı manipüle etmek üzere kullanılması da oldukça eski.

Bu konudaki en ünlü tarihsel örnek, 1898'de ABD'de bir gazete patronu olan William Randolph Hearst'ün sırf kendi gazetesinin satışlarını arttırmak için İspanya-Amerika Savaşı'nı doğuran ortamı yalan haberlerle hazırladığı iddiası. Hearst 1925'e gelindiğinde tirajı 2 milyonu bulan 40 gazete ve derginin sahibi oldu. Bu elbette ki özel ve tartışmalı bir örnek. Ancak Birinci ve İkinci Dünya Savaşı'nda, Soğuk Savaş döneminde, Körfez Krizi ve Irak'ın işgali süreçlerinde medyanın zaman zaman yalan haberler aracılığı ile işlevlendiği de bir gerçek.

BİR MAKEDONYA KASABASI

ABD seçimleri bağlamında yapılan yalan haber tartışmalarında ilginç bir biçimde ABD'den binlerce kilometre uzaktaki bir başka ülke, Makedonya öne çıkıyor. Makedonya'nın 44 bin nüfuslu Veles şehrinin, açıkça Trump yanlısı yayın yapan düzinelerce web sitesine ev sahipliği yaptığı 2016 yılının son aylarında pek çok gazeteye haber oldu. Ağustos 2016'da Guardian gazetesi yayınladığı bir haberde Veles'te yaşayan kişiler adına kayıtlı 150 alan adı olduğunu bildiriyordu.

Guardian'ın haberine göre bu web sitelerinden bazıları ayda milyonlarca kez görüntüleniyor; bunların hepsinin asıl derdi, Donald Trump'la ilgili haberler üzerinden para kazanmak ve en büyük destekçileri ise Facebook.

ALEX VE TAKLİTÇİLERİ

Guardian haberinde popüler bir web sitesinin kurucusunun iddialarına da yer veriyor. Kendisini “Alex” olarak tanıtan bu kişi, ABD politikası üzerine yazmaya önce kendisinin başladığını, ayda 1 milyon ziyaretçiye ulaşıp para kazanmaya başladığını görünce komşularının kendisini taklit ettiğini ileri sürüyor. Yine habere göre Alex kendi sitesini ABD politikasını etkilemeye çalışan bir bağımsız haber sitesi olarak tanımlıyor olmasına rağmen, onu taklit edenlerin ortak derdinin reklam ağlarından para kazanmak olduğunu iddia ediyor. Ayrıca Alex, işe muhafazakar ABD haber sitelerinden hikayeler kopyalayıp yapıştırarak başlamış olsa da, orijinal içeriği üretmek için daha sonraları ABD'li yazarlarla anlaştığını da itiraf ediyor.

2016'nın Kasım ayında BuzzFeed'de yayınlanan bir başka haberde ise Alex'in (kendi derdi konusunda doğru söyleyip söylemediği açık olmamakla birlikte), taklitçilerinin derdine dair söylediklerinin doğruyu yansıttığı görülüyor.

"TRUMP UMURUMUZDA DEĞİL"

BuzzFeed'in haberine göre Veles'te yaşayan ve worldpoliticus.com, trumpvision365.com, usconservativetoday.com, donaldtrumpnews.co ve usadailypolitics.com gibi Amerikanmış izlenimi uyandıran web sitelerini yöneten genç Makedonlar Donald Trump'ı umursamadıklarını, söylüyorlar.

BuzzFeed'e konuşan web sitesi yöneticileri bu Trump yanlısı sansasyonel ve sahte içeriğin muazzam bir Facebook trafiği yarattığını, böylece en zengin reklam pazarlarından ve özellikle Facebook ve dünyanın en büyük sosyal paylaşım ağı gibi Google AdSense gibi çevrimiçi reklamcılık ağlarından büyük kazanç sağlayabildiklerini itiraf ediyorlar. İçlerinden birisi “Evet, bu bloglarda yayınlanan haberler kötü, sahte ve yanıltıcı, ama arkalarındaki rasyonel şu: "eğer insanların ilgisini çekecek ve onların tıklamasına neden olacaksa, o halde kullan" diyor.

TRUMP İYİ BİR TIK TUZAĞI

2017 yılının Şubat ayında Wired'da yayınlanan haber ise Veles'li genç girişimcilerin neden para kazanmak için Trump yanlısı yalan haber ürettiklerini açıklıyor. Wired'a konuşan ve kendisine Boris diyen genç, spor haberleri, ünlülerle ilgili haberler, sağlık haberleri gibi pek çok içerik denediğini, daha sonra Trump ile ilgili haberlerin özel bir viral potansiyele sahip olduğunu fark ettiğini söylüyor. ABD siyaseti ve Trump ile ilgili haberleri yaymaya başladığında para akışının da başladığını ekliyor.

Boris kurduğu iki web sitesinde Trump yanlısı yazılar yazıp yayınladığını, bu yazıların bağlantılarını ise Facebook'tan My America, My Home gibi isimlerle paylaştığını anlatıyor ve Facebook'taki Trump gruplarının Clinton gruplarına oranla yüz binlerce üyesi olduğunu, böylece paylaştığı yazıların viral bir etkiye sahip olabildiğini ekliyor. Boris ayrıca Temmuz ayında bir hafta boyunca, Bernie Sanders'ı destekleyen sahte haberler denediğini ancak Bernie Sanders destekçilerinin sınamadan hiçbir şeye inanmadıklarını, bu nedenle de vazgeçtiğini anlatıyor.

Boris'in anlattıklarından, Trump'ın iyi bir “tık tuzağı” olduğu için Vesel'de yaşayan gençlerin gözdesi olduğunu anlayabiliyoruz. Aynı haberde adı geçen ve internetten nasıl para kazanılabileceğine ilişkin dersler veren Ceselkoski ise bir çoğu kendi öğrencisi olan bu gençlerin Trump'la ilgili haberlerin viral bir potansiyele sahip olduğunu kendi kendilerine keşfettiklerini belirtiyor ve bu yalan haberlerin ABD'deki seçim sonuçlarına yüzde 1-2 oranından fazla etkisi bulunamayacağını söylüyor. Boris ise bu konuda daha net. Ona göre ABD'li seçmenler Clinton'ı seçmek isteseydi, onu seçerdi. Boris kimin seçilmiş olduğu ile hiç ilgilenmediğini, ama belki de üçüncü dünya savaşını başlatacak adamın seçildiğini düşünüyor.

ASIL SORUMLU REKLAM VERENLER

Guardian, BuzzFeed ve Wired'a konuşan bu Makedonyalı gençlerin söyledikleri ABD seçimlerine yalan haberler aracılığı ile bir etkide bulunulmuş ise, bunun sorumlusunun reklam verenler olduğunu ispatlıyor. Ayrıca bu gençlerin haberlerinin Rusya tarafından değil, doğrudan ABD'den kiralanan ana dili İngilizce olan kişiler olduğunu da ortaya koyuyor.

Rusya'nın ABD seçimlerini etkileyip etkilemediği tartışmasında taraf olmaksızın, yalan haberleri destekleyenin asıl olarak reklam verenler olduğunu ortaya koymak ise reklamcılığın medyayı sömürgeleştirmesinin sonuçlarını ortaya koyması açısından son derece önemli görünüyor.

Diğer yandan reklam ağlarının bu süreçte yalan haber yaygınlığını azaltmak için bir dizi önlem almak zorunda kaldıklarını, Facebook ve Google gibi sosyal medya platformlarının yalan haberleri tespit etmek ve etiketlemek için bazı yöntemler geliştirmeye çalıştıklarını belirten haberleri okuyunca ise mutlaka sorulması gerekiyor: “Kim yalan haberi belirleyebilir ve gerçeğin hakemi olabilir ki?”